آیتی در تلاش بود نهج‌البلاغه را با تمام لطافت‌های بلاغی آن منتقل کند

به گزارش خبرنگار مهر، بیستم شهریورماه سالروز رحلت استاد عبدالمحمد آیتی یکی از برجسته‌ترین ادیبان، پژوهشگران، و مترجمان معاصر ایران است که نامش با استواری و دقت در ترجمه متون کلاسیک اسلامی گره خورده است.

او که عمر پربرکت خود را صرف تحقیق و ترجمه کرد، نه تنها به عنوان یک ادیب برجسته شناخته می‌شود، بلکه به عنوان مردی که با تسلطی بی‌نظیر بر زبان‌های فارسی و عربی، گنجینه‌های عظیم میراث اسلامی را برای مخاطبان فارسی‌زبان دسترس‌پذیر ساخت، در حافظه فرهنگی ایران ماندگار شده است. در میان تمام آثار گرانسنگ او، ترجمه نهج‌البلاغه به دلیل ظرافت‌های بی‌بدیل، وفاداری به متن اصلی و نثر روان و استوار، جایگاهی خاص و منحصربه‌فرد دارد.

ریشه‌ها

عبدالمحمد آیتی در سال ۱۳۰۵ در بروجرد متولد شد. او درس خواندن را از مکتب خانه شروع کرد و سپس به مدرسه رفت. پس از پایان دبستان عبدالمحمد در مهر ماه سال ۱۳۲۰ وارد دبیرستان شد و تا کلاس سوم دبیرستان تحصیل کرد. ولی هوای دروس طلبگی در سر او افتاد. عبدالمحمد جوان در مهر ماه سال ۱۳۲۳ به مدرسه آقا یا مدرسه نوربخش بروجرد رفت و در ادامه مهر ماه سال ۱۳۲۴ به قم عزیمت کرد.پس از تحصیل در حوزه، او تصمیم گرفت دانش خود را با تحصیلات دانشگاهی تکمیل کند. او به تهران آمد و در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران به ادامه تحصیل پرداخت. در این مقطع، او با اندیشه‌ها و روش‌های نوین پژوهش آشنا شد و توانست دانش حوزوی و دانشگاهی را در هم آمیزد. این ترکیب منحصربه‌فرد از سنت و مدرنیته در رویکرد علمی او، نقشی اساسی در شکل‌گیری شخصیت پژوهشی و مترجم او داشت و به وی این توانایی را بخشید که با نگاهی جامع و دقیق به متون کهن بنگرد و آن‌ها را برای دنیای امروز بازتولید کند. پس از فارغ‌التحصیلی، او به تدریس در دبیرستان‌ها و سپس در دانشگاه پرداخت و در کنار آن، پژوهش و ترجمه را به عنوان رسالت اصلی خود برگزید.

متخصص ترجمه و استادی زبان

یکی از ویژگی‌های برجسته کارنامه علمی آیتی، رویکرد فلسفی او به ترجمه است. از دیدگاه او، ترجمه تنها یک فرآیند انتقال واژگان از زبانی به زبان دیگر نیست، بلکه انتقال روح و معنای نهفته در متن است. او معتقد بود که مترجم باید علاوه بر تسلط کامل بر هر دو زبان مبدأ و مقصد، با فرهنگ، تاریخ، و بلاغت هر دو ملت نیز آشنا باشد تا بتواند اثری بیافریند که هم وفادار به اصل باشد و هم برای خواننده زبان مقصد، قابل فهم و دلنشین. آیتی در ترجمه‌هایش، همواره به دنبال معادل‌هایی بود که نه تنها معنای لغوی را منتقل کنند، بلکه بار عاطفی و زیبایی‌شناختی متن اصلی را نیز حفظ نمایند.

این دقت و وسواس در انتخاب واژگان و ساختارهای دستوری، در تمام آثار او مشهود است. آیتی از نثر مصنوع و پیچیده دوری می‌کرد و تلاش داشت نثری روان و امروزی اما در عین حال فخیم و اصیل به کار برد. او با درک عمیق از پتانسیل‌های زبان فارسی، توانست جملاتی بسازد که در عین سادگی، عمق و غنای متن اصلی را بازتاب دهند. این رویکرد، ترجمه‌های او را از بسیاری از ترجمه‌های دیگر متمایز می‌کند و به آن‌ها عمری جاودانه می‌بخشد.

استاد آیتی با این کار، به نوعی بنیان‌گذار مکتبی در ترجمه شد که در آن، دقت علمی، زیبایی ادبی، و وفاداری به اصل، سه رکن اساسی به شمار می‌روند. از جمله ترجمه‌های برجسته دیگر او می‌توان به ترجمه قرآن کریم، صحیفه سجادیه و بویژه نهج البلاغه اشاره کرد که هر کدام به نوبه خود شاهکارهایی در زمینه ترجمه به شمار می‌آیند و تسلط کامل او بر متون دینی و تاریخی را نشان می‌دهند.

نهج‌البلاغه؛ اوج کارنامه یک مترجم

بی‌شک، برجسته‌ترین و ماندگارترین اثر در کارنامه علمی عبدالمحمد آیتی، ترجمه ارزشمند او از نهج‌البلاغه است. ترجمه نهج البلاغه استاد آیتی بعد از ترجمه دکتر شهیدی از ترجمه‌های بسیار خوب به شمار می‌رود و ایشان از معدود افرادی بودند که هم بر ادبیات عرب و هم بر ادبیات فارسی تسلط کامل داشتند.

نهج‌البلاغه مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها، و سخنان قصار منسوب به امیرالمؤمنین امام علی (ع) است که به دلیل بلاغت بی‌نظیر، عمق فلسفی، و محتوای اجتماعی و اخلاقی، پس از قرآن کریم، از مهم‌ترین متون دینی و ادبی زبان عربی به شمار می‌رود. ترجمه چنین اثری، به دلیل پیچیدگی‌های زبانی و ظرافت‌های بلاغی، همواره یکی از دشوارترین چالش‌های پیش روی مترجمان بوده است.

آیتی در ترجمه نهج‌البلاغه، با درک کامل از اهمیت تاریخی و ادبی متن، تلاشی بی‌نظیر برای وفاداری به اصل انجام داد. او توانست هم لحن پرشور خطبه‌ها، هم محتوای عمیق نامه‌ها، و هم ایجاز دلنشین سخنان قصار را در ترجمه‌اش منعکس کند.

آیتی در ترجمه، از ترجمه تحت‌اللفظی دوری کرد و تلاش کرد معنای اصلی کلام امام علی (ع) را با تمام لطافت‌های بلاغی آن منتقل کند. او برای هر واژه، معادل فارسی مناسبی را انتخاب می‌کرد که نه تنها معنای لغوی، بلکه بار معنایی و عاطفی آن را نیز در خود داشته باشد.

نامی جاودانه در تاریخ فرهنگ و ادبیات ایران

نثر آیتی در این ترجمه، در عین حفظ فخامت متن اصلی، بسیار روان و امروزی است. او توانست پیچیدگی‌های زبانی نهج‌البلاغه را به گونه‌ای به فارسی برگرداند که برای خواننده امروز قابل فهم و دلنشین باشد. این ویژگی، ترجمه او را از بسیاری از ترجمه‌های خشک و دشوار پیشین متمایز می‌کند.

استاد آیتی در ترجمه، به دنبال تحمیل دیدگاه‌های خود بر متن نبود. او با دقت علمی به ترجمه هر واژه و عبارت پرداخت و از حاشیه‌روی و تفسیر به رأی پرهیز کرد. این رویکرد، ترجمه او را به یک اثر مرجع و قابل اعتماد تبدیل کرده است. یکی از بزرگ‌ترین موفقیت‌های آیتی در این ترجمه، حفظ زیبایی ادبی و بلاغت کلام امام علی (ع) است. او توانست وزن و آهنگ جملات، استعاره‌ها و تشبیه‌های به کار رفته در متن عربی را به زیبایی هرچه تمام‌تر به زبان فارسی منتقل کند. این ترجمه، نه تنها یک اثر علمی، بلکه یک شاهکار ادبی نیز به شمار می‌رود. استواری این ترجمه، نه تنها در دقت و وفاداری به متن اصلی، بلکه در صلابت نثر فارسی و زیبایی ادبی آن نهفته است که آن را به اثری ماندگار و بی‌بدیل تبدیل کرده است.

عبدالمحمد آیتی، با بیش از نیم قرن فعالیت علمی، نامی جاودانه در تاریخ فرهنگ و ادبیات ایران از خود بر جای گذاشت. او نه تنها یک مترجم بود، بلکه یک احیاگر میراث، یک پژوهشگر دقیق و یک معلم دلسوز بود. ترجمه استوار او از نهج‌البلاغه، نقطه اوج این تلاش مستمر است که نهج‌البلاغه را به گونه‌ای برای خوانندگان فارسی‌زبان دسترس‌پذیر کرد که پیش از او کمتر کسی بدان موفق شده بود. این ترجمه، شاهدی است بر تسلط کامل آیتی بر هر دو زبان عربی و فارسی و همچنین بر درک عمیق او از بلاغت و زیبایی‌شناسی.

زندگی او نمونه‌ای از یک عمر تلاش بی‌وقفه و صادقانه در مسیر دانش‌اندوزی و خدمت به فرهنگ است. او به درستی لقب «مردی با استوارترین ترجمه نهج‌البلاغه» را از آن خود کرد و نامش در کنار چهره‌هایی چون محمدعلی فروغی و سید جعفر شهیدی، به عنوان یکی از پیشگامان ترجمه دقیق و ادبی در ایران، همواره درخشان خواهد بود. میراث او، نه تنها مجموعه‌ای از کتاب‌ها، بلکه یک الگو و راهنما برای نسل‌های آینده مترجمان و پژوهشگران است.