از زیارت جابر تا بزرگ‌ترین اجتماع معنوی جهان؛ خلأ جدی در پژوهش اربعین
خبرگزاری مهر – گروه دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: بیستم صفر، در فرهنگ شیعه به «روز اربعین» شهرت دارد؛ روزی که در حافظه جمعی شیعیان، پس از عاشورا، برجسته‌ترین مناسبت مربوط به امام حسین (ع) است. هرچند درباره جزئیات تاریخی بازگشت کاروان اهل‌بیت (ع) به کربلا یا مدینه در این تاریخ اختلاف‌نظر وجود دارد، […]
خبرگزاری مهر – گروه دین و اندیشه- عصمت علی آبادی: بیستم صفر، در فرهنگ شیعه به «روز اربعین» شهرت دارد؛ روزی که در حافظه جمعی شیعیان، پس از عاشورا، برجسته‌ترین مناسبت مربوط به امام حسین (ع) است. هرچند درباره جزئیات تاریخی بازگشت کاروان اهل‌بیت (ع) به کربلا یا مدینه در این تاریخ اختلاف‌نظر وجود دارد، اما حضور جابر بن عبدالله انصاری به‌عنوان نخستین زائر مزار امام حسین (ع) و سفارش امام حسن عسکری (ع) بر زیارت اربعین، این روز را به نماد پیوند قلبی و ارادت شیعیان با نهضت عاشورا بدل کرده است. پیاده‌روی اربعین، به‌عنوان تلفیقی از چند عمل مستحب و به همت عالمان شیعه، رفته‌رفته به بزرگ‌ترین اجتماع مذهبی جهان تبدیل شده و امروز، علاوه بر بُعد معنوی و عبادی، حامل پیام مقاومت در برابر جهل، ستم و تحریف تاریخ است. بر همین اساس به مناسبت اربعین حسینی با سعید طاووسی مسرور عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به گفتگو پرداختیم که حاصل آن در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:
*بیستم ماه صفر در فرهنگ شیعه به چه نام شناخته می‌شود؟
بیستم صفر، در عرف شیعه «روز اربعین» است؛ بنابراین روز اربعین همواره بیستم صفر است و ربطی به محاسبه و اینکه محرم بیست و نه روزه یا سی روزه بوده، ندارد و همواره ثابت است. منابع تاریخی، درباره بازگشت کاروان اسرا به کربلا یا پیوستن سر امام حسین (ع) به پیکر ایشان در این روز، اختلاف دارند. برخی ثبت کرده‌اند کاروان در بیستم صفر تازه از شام خارج شده و نمی‌توانسته همان روز در کربلا باشد.
حضور جابر بن عبدالله انصاری در اربعین نیز موضوعی است که در جزئیات تاریخی محل بحث است، گرچه زیارت او نقطه آغاز سنت زیارت اربعین شمرده می‌شود.زیارت اربعین، از امام صادق (ع)، فلسفه نهضت حسینی را چنین شرح می‌دهد: حضرت جان خویش را فدا کرد تا بندگان خدا از ظلمت جهل و حیرت رها شوند. این جهل، در نگاه قرآن و اهل‌بیت (ع)، نه‌فقط بی‌سوادی، بلکه فقدان عقلانیت، تعصب کور و بی‌عدالتی در انتخاب و داوری است.
قرآن از «جاهلیت» در چهار زمینه یاد می‌کند؛ از جمله حمیت جاهلی (تعصب کور) و حکم جاهلی (داوری ناعادلانه بر اساس امتیازات قومی). در روایت «جنود عقل و جهل»، امام صادق (ع) صفات عقل و جهل را برمی‌شمارد تا معیار سنجش فردی و اجتماعی باشد.
این جهل ساختاری، پس از پیامبر، هنگامی آشکار شد که سقیفه بر غدیر نشست و خلافت به سلطنت موروثی بنی‌امیه، به‌ویژه یزید، بدل شد. سکوت در برابر این انحراف، بدعت را تثبیت می‌کرد و مرز میان حکومت حق و باطل را می‌زدود؛ مرزی که امام حسین (ع) با خون خود ترسیم کرد.
اربعین، نماد جهانی نهضت عاشوراست. برپایی چهلم با این شکوه، تنها در فرهنگ حسینی وجود دارد. بر اساس روایت امام حسن عسکری (ع)، زیارت اربعین نشانه‌ای از ایمان است. چه زیارت در کربلا باشد و چه از راه دور، این پیوند قلبی و معنوی با امام حسین (ع) مایه قوام فرهنگ مقاومت در برابر جهل و ستم است.
*کدام یک از دانشمندان شیعه بیستم صفر را روز حرکت اهل بیت از شام به سوی مدینه بیان کرده است؟
پژوهش درباره پیشینه پیاده‌روی اربعین، تاریخ این آئین تا روزگار پس از سقوط صدام، و به‌ویژه سیره علما در این حرکت، هنوز با خلأهای جدی روبه‌روست. هر ساله چندین همایش در کشور درباره زیارت اربعین برگزار می‌شود، اما اغلب مباحث، تکراری و گاه انتزاعی‌اند. حتی در دانشگاه علامه طباطبایی که متولی یکی از این همایش‌هاست، هشدار داده شده که چنین تکرارهایی دستاوردی ندارد.
نمونه تازه، همایش «اربعین‌شناسی» در مشهد بود که هرچند نکات مفیدی داشت، مباحثی هم مطرح شد که فاقد پشتوانه استدلالی روشن بود؛ مانند تفسیر «منجز ما وعدک» به معنای تحقق تمدن نوین اسلامی، که بیش از آنکه بر مبنای نقل معتبر باشد، بر پیش‌فرض ذهنی استوار بود.
اربعین، پس از عاشورا، مهم‌ترین مناسبت مرتبط با امام حسین (ع) در تقویم شیعه است. در وجه اهمیت این روز گفته‌اند که کاروان اهل بیت (ع) در این روز از شام بازگشته و به کربلا رسیده است؛ اما بررسی منابع نشان می‌دهد که این دیدگاه نزد امامیه تأیید قوی ندارد. هرچند ابوریحان بیرونی چنین نظری آورده، تخصص او در نجوم بوده و نه مناسک مذهبی، و خود شیعیان نیز معمولاً جز در این مورد به او استناد نکرده‌اند.
تنها سید بن طاووس این قول را در «لهوف» نقل کرده، اما در «اقبال‌الاعمال» از آن برگشته است. آثاری مانند «مثیر الاحزان» هم صرفاً بازگوکننده لهوف‌اند و منبع مستقل محسوب نمی‌شوند. در مقابل، بزرگانی چون شیخ مفید در «ارشاد» به صراحت نوشته‌اند که بیستم صفر، روز حرکت اهل بیت از شام به سوی مدینه است، نه رسیدنشان به کربلا.
*پس نخستین زائران امام حسین (ع) در روز اربعین چه کسانی بودند؟
در منابع تاریخی، عامل اهمیت اربعین عمدتاً حضور جابر بن عبدالله انصاری و عطیه عوفی به عنوان نخستین زائران امام حسین (ع) در این روز است. همچنین روایات بزرگان مانند شیخ طوسی در «تهذیب الاحکام» و «مصباح المتهجد» و حدیث امام حسن عسکری (ع) که زیارت اربعین را از نشانه‌های مؤمن برشمرده‌اند، در تثبیت جایگاه این روز نقش داشته‌اند.
زیارت، به معنای توجه و روی‌آوردن به مزور است و می‌تواند از دور یا نزدیک تحقق یابد. برخی زائران پیش یا پس از بیستم صفر به کربلا می‌آیند، اما موضوعیت روز اربعین، در روایات برجسته شده است.
*پیاده‌روی اربعین بر اساس ترکیب انجام چه عمل مستحبی شکل گرفته است آن را بیان بفرمائید:
هیچ روایت حتی ضعیفی در منابع اولیه درباره «پیاده‌روی در روز اربعین» به صورت نص خاص وجود ندارد. این آئین حاصل ترکیب سه عمل مستحب زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین، سفر به محل قبر آن حضرت و پیاده‌رفتن در زیارت امام حسین (ع) و امیرالمؤمنین (ع) است. گردآمدن این مستحبات، به ابتکار علمای شیعه، آئین پیاده‌روی اربعین را شکل داده است.
بر پایه شواهد، شیخ انصاری بنیان‌گذار این حرکت آئینی بود؛ حرکتی که در زمره «بدعت حسنه» قرار می‌گیرد. پس از او، محدث نوری این مسیر را ادامه داد و حتی در بازگشت پیاده از کربلا به نجف رحلت کرد. در دوره‌های بعد، آیت‌الله سید محمود حسینی شاهرودی به عنوان احیاگر اصلی این سنت شناخته شد و بیش از دویست بار پیاده به کربلا رفت. آمار سال ۱۳۲۴ شمسی نشان می‌دهد که بیش از یک‌ونیم میلیون نفر در مراسم پیاده‌روی اربعین شرکت کردند. پس از قدرت گرفتن حزب بعث، پیاده‌روی اربعین به نماد سیاسی تبدیل شد و سرکوب و کشتار زائران شدت گرفت. در این دوره، آیت‌الله سید محمد صدر این پیاده‌روی را واجب دانست تا با تهدید بطلانش مقابله کند.
پس از ۱۳۸۲ شمسی، این مراسم از یک آئین محلی به اجتماع بین‌المللی بدل شد؛ با حضور زائران کشورهای مختلف و حمایت مراجع قم و نجف. همچنین رهبر انقلاب بر همراهی با میزبانان عراقی تأکید کردند تا ابتکار و مالکیت اصلی آئین در دست آنان بماند. بنابراین با وجود رشد صعودی آمار زائران، در ارائه ارقام باید دقت شود تا اعتبار آئین نزد نسل جوان و پژوهشگران مخدوش نشود. امروز پیاده‌روی اربعین، مصداق روشن «تعظیم شعائرالله» است و استمرارش وابسته به عقلانیت و اخلاص برگزارکنندگان و زائران خواهد بود.
دیدگاهتان را بنویسید