افق زاینده‌رود زیر سایه بتن وشیشه؛ میراث تاریخی اصفهان درگیر بی‌تدبیری

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: زاینده‌رود بیش از آنکه یک جریان آبی در فلات مرکزی ایران باشد، محور شکل‌گیری هویت تاریخی، فرهنگی و طبیعی اصفهان محسوب می‌شود. این رودخانه شریان حیاتی سکونتگاه‌ها از سرچشمه تا تالاب گاوخونی به شمار می‌رود و تمامی ساختارهای کالبدی، فرهنگی، اجتماعی شهر بر پایه وجود آن شکل گرفته است. اهمیت زاینده‌رود تنها محدود به تأمین منابع آب نیست بلکه نمایانگر پیوند انسان، طبیعت و فرهنگ در طول تاریخ به شمار می‌رود.

حفاظت از بستر سبز و منظر رودخانه به معنای صیانت از بخشی از تمدن و حافظه تاریخی اصفهان است که نسل‌ها بر پایه آن زیسته‌اند.

تجربه تاریخی نشان می‌دهد هرگونه تعرض به رودخانه یا ساخت‌وساز بی‌رویه در حریم آن پیامدهای جبران‌ناپذیری برای هویت شهری به همراه دارد. بستر سبز دو سوی شمالی و جنوبی رودخانه همواره به عنوان یک خط قرمز در طرح‌های جامع شهری تعیین شده است. این حریم نه تنها محیط زیست را حفاظت می‌کند بلکه پل‌های تاریخی، خانه‌های هنرمندان و برخی مراکز فرهنگی و آموزشی را در خود جای داده است. هرگونه تعرض به این محدوده برابر است با آسیب رساندن به حافظه جمعی شهر.

با وجود قوانین و ضوابط موجود، روند شتابان ساخت‌وساز در اطراف زاینده‌رود نگرانی‌های جدی کارشناسان میراث فرهنگی و معماران را برانگیخته است. برج‌سازی، بی‌توجهی به ارتفاعات و تغییر سیمای تاریخی رودخانه، زمینه تخریب منظر شهری و هویت فرهنگی اصفهان را فراهم کرده است.

در ادامه گزارش، ابعاد مختلف این مسئله از منظر متخصصان و مدیران شهری بررسی می‌شود تا راهکارهای حفاظتی و نگرانی‌های کارشناسی شفاف گردد.

زاینده‌رود؛ بیش از یک جریان آب

سهند منشی، معمار و کنشگر میراث فرهنگی با اشاره به اهمیت تاریخی زاینده‌رود در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: این رودخانه تنها جریان دائمی فلات مرکزی ایران است و شریان حیاتی سکونتگاه‌های تاریخی از سرچشمه تا تالاب گاوخونی محسوب می‌شود. اصفهان بدون زاینده‌رود معنا ندارد زیرا تمام ساختارهای کالبدی، فرهنگی و اجتماعی شهر در پیوند مستقیم با این رودخانه شکل گرفته است. زاینده‌رود تنها یک منبع آب نیست بلکه هویتی چندوجهی است که میراث طبیعی، منظر فرهنگی و تمدن انسانی را در خود جمع کرده است.

وی افزود: از نخستین طرح‌های جامع شهری تاکنون، بستر سبز دو سوی شمالی و جنوبی رودخانه به عنوان حریم حفاظتی تعیین شده بود. این بستر نه تنها نقشی حیاتی در پایداری محیط‌زیست شهری دارد بلکه به عنوان میراث فرهنگی زنده شامل پل‌های تاریخی، خانه‌های هنرمندان و برخی کانون‌های پرورش کودکان و نوجوانان است. این خط قرمز حفاظتی باید مصون از هرگونه تعرض می‌ماند اما امروزه تحت فشار توسعه شهری و سوداگران زمین به تدریج کاهش یافته است.

منظر تاریخی زیر سایه برج‌ها

این معمار درباره وضعیت کنونی توضیح داد: سیما و منظر زاینده‌رود باید عاری از هر عنصر مزاحم باشد. وقتی شهروند یا گردشگر در حریم رودخانه قدم می‌زند، باید تنها رودخانه، بستر سبز، پل‌های تاریخی و درختان کهنسال را مشاهده کند. اما امروز در برخی نقاط، دیوارهایی از بتن، شیشه و آهن افق تاریخی را مسدود کرده‌اند.

وی نمونه‌ای از این وضعیت را اطراف پل خواجو و پل چوبی ذکر کرد و گفت: ساختمان‌های جدید خط آسمان تاریخی را تحت تأثیر قرار داده و منظر رودخانه را درهم شکسته‌اند.

برج‌سازی؛ تهدیدی مستمر

منشی افزود: حتی توقف برخی پروژه‌ها نتوانسته اثرات مخرب آنها را پاک کند. برج‌سازی در حریم زاینده‌رود زخمی عمیق بر پیکر منظر تاریخی اصفهان است و سکوت مدیریت شهری در این حوزه به معنای از دست رفتن فرصت صیانت از میراث فرهنگی است.

وی تأکید کرد: معماری هماهنگ با زمینه تاریخی رودخانه ممکن است و نمونه‌های موفق وجود دارد اما جریان غالب معماری معاصر با بی‌توجهی به زمینه تاریخی، به تخریب منظر پرداخته است.

بی‌نظمی ارتفاعی و پیامدهای آن

این معمار اظهار کرد: برخی طرح‌های جامع و تفصیلی با مجوز دادن به ساخت پنج تا شش طبقه در حریم رودخانه زمینه تخریب منظر تاریخی را فراهم کرده‌اند. در دوره قاجار، بلندترین بناهای حاشیه رودخانه نهایتاً سه یا چهار طبقه بودند و همگی زیر خط تاج درختان قرار داشتند. امروز ساختمان‌هایی بالاتر از درختان سیمای تاریخی زاینده‌رود را دچار تغییر کرده‌اند.

وی تأکید کرد: آخرین فرصت برای مدیریت شهری وجود دارد تا ساخت‌وسازهای بیش از سه طبقه روی پیلوت در حریم رودخانه را کنترل کند، در غیر این صورت آینده منظر تاریخی اصفهان با خطر جدی مواجه خواهد شد.

اقدامات و نظارت میراث فرهنگی

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان درباره پیشینه مشکلات ارتفاعی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: بخشی از تخلفات موجود به سال‌های پیش از ۱۳۹۶ بازمی‌گردد؛ زمانی که محدوده‌های حفاظتی گسترده و ضابطه‌های مشخص وجود نداشت و برخی ساخت‌وسازها بدون رعایت خط ارتفاعی انجام شد. در مواردی که شهرداری‌ها مجوز صادر کرده بودند، شکایت‌های میراث فرهنگی نیز به نتیجه نرسید و همین موضوع سبب شده است که امروز در محدوده‌هایی مانند حریم پل خواجو با پرونده‌های حقوقی متعددی مواجه باشیم.

وی افزود: در برخی نقاط تا شعاع ۱۵۰ متری از محور زاینده‌رود، کمیسیون ماده ۵ مجوز افزایش ارتفاع داده است. در آن زمان، میراث فرهنگی اختیار قانونی برای تغییر این ضوابط نداشت. برای تعیین تکلیف پلاک‌ها، دانشگاه تهران به عنوان مشاور علمی انتخاب شد تا بررسی‌های دقیق انجام شود.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان تأکید کرد: حفظ منظر تاریخی اصفهان خط قرمز میراث فرهنگی است و هر پلاکی که تخلف آن محرز شود از طریق سازمان بازرسی و مراجع قضائی پیگیری خواهد شد.

وی یادآور شد: میراث فرهنگی تنها می‌تواند به عنوان دستگاه تخصصی اخطار دهد اما صدور احکام الزام‌آور در اختیار مراجع قضائی است و لازم‌الاجرا خواهد بود.

ورود جدی به مقابله با ساخت‌وسازهای غیرمجاز

وی درباره میزان رعایت خط ارتفاعی در حاشیه رودخانه گفت: از زمان پذیرش مسئولیت، برخورد جدی با تخلفات آغاز شده و جلوی بسیاری از اقدامات غیرقانونی گرفته شده است. گزارش‌ها از فعالان رسانه‌ای، شبکه‌های اجتماعی و یگان حفاظت میراث فرهنگی به دست ما می‌رسد و بلافاصله برای پیگیری قضائی به دادستانی ارسال می‌شوند.

مدیریت شهری و تعیین تکلیف ارتفاعات

سعید صادقانی، مدیرکل طرح‌های توسعه شهری شهرداری اصفهان درباره وضعیت طرح‌های تفصیلی در گفت و گو با خبرنگار مهر اظهار کرد: از سال ۱۳۹۴ به بعد محدوده ارتفاعات املاک و اراضی همجوار محور زاینده‌رود تعیین تکلیف شد. در فاصله ۱۵۰ متری پل‌های تاریخی، ارتفاع مجاز ساخت‌وساز ۹ تا ۹.۵ متر و در عمق یک پلاک از خیابان، ۱۴ متر معادل سه طبقه روی پیلوت لحاظ شد.

وی با اشاره به وضعیت پیش از سال ۱۳۹۴ گفت: پیش از تصویب ضوابط جدید، برخی پلاک‌ها مجاز به ساخت تا ارتفاع ۱۴ متر بودند. اما با تصویب مصوبه جدید، تمامی مناطق شهرداری ملزم به رعایت ضوابط جدید شدند و این موضوع در طرح بازنگری تثبیت شد.

مدیرکل طرح‌های توسعه شهری شهرداری اصفهان درباره علت مشاهده ارتفاعات بیشتر در برخی نقاط افزود: بخشی از این موارد مربوط به پروانه‌های قانونی است و لزوماً تخلف محسوب نمی‌شود. هر پرونده باید موردی بررسی شود.

وی درباره نقش عوامل اقتصادی توضیح داد: افزایش قیمت زمین و هزینه ساخت باعث شده سازندگان به دنبال طبقات مازاد باشند. بخش عمده‌ای از درآمد شهرداری‌ها از صدور پروانه‌های ساختمانی تأمین می‌شود و این فشار بر مدیریت شهری بر روند ساخت‌وساز اثرگذار است.

آینده طرح جامع و تفصیلی شهر اصفهان

صادقانی درباره تغییرات احتمالی در طرح جامع و تفصیلی جدید شهر اصفهان گفت: مطالعات طرح جامع در مرحله تحلیل و جمع‌بندی است و هنوز به مرحله ارائه پیشنهادها نرسیده‌ایم. پیشنهادهای شهرداری در حوزه حریم و کد ارتفاعی آماده است اما ارائه آن منوط به نهایی‌شدن مطالعات مشاور خواهد بود.

حال چه باید کرد؟

زاینده‌رود نماد هویت تاریخی، فرهنگی و طبیعی اصفهان است و حفاظت از آن، حفاظت از بخشی از تمدن و حافظه جمعی شهر محسوب می‌شود. کارشناسان میراث فرهنگی و معماران با ارائه هشدارهای تخصصی و پیگیری‌های قانونی تلاش دارند تا ضمن حفظ حقوق توسعه شهری، سیمای تاریخی و منظر رودخانه صیانت شود. برج‌سازی، بی‌نظمی ارتفاعات و فشارهای اقتصادی بر مدیریت شهری، چالش‌های جدی این مسیر هستند که نیازمند هماهنگی و تصمیم‌گیری دقیق است.

با وجود تمامی تهدیدها، اقدامات قانونی و نظارت مستمر مراجع تخصصی، فرصت حفظ زاینده‌رود و منظر تاریخی آن هنوز وجود دارد. این مسئله فقط دغدغه معماران و متخصصان نیست بلکه هر شهروند می‌تواند با چشم خود روند تخریب تدریجی را مشاهده کند. اقدامات هماهنگ بین میراث فرهنگی، شهرداری و مراجع قضائی مسیر حفاظت از این میراث طبیعی و فرهنگی را هموار خواهد کرد و فرصت بازگرداندن و تثبیت سیمای تاریخی اصفهان فراهم خواهد شد.