تحصیل در جوامع عشایری؛از چالش ها تا راهکارها

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- سید امین پارسایی: بیش از ۳۹۰۰ دانش‌آموز در مدارس عشایری استان کهگیلویه و بویراحمد مشغول تحصیل‌اند اما فشارهای معیشتی، کوچ فصلی و ناهمگونی تقویم آموزشی کشوری با جوامع عشایری باعث شده حضور منظم و تداوم تحصیل به‌طور جدی به خطر افتد.

در این یادداشت با نگاهی تحلیلی و عملیاتی، راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدتِ قابل اجرا برای بازپس‌گیری کلاس‌ها پیشِ روی مسئولان استان و فعالان آموزشی به صورت تحلیل مسئله بیان شده است.

نخست ابعاد عددی و ساختاری: طبق آمار ادارهٔ آموزش‌وپرورش عشایری استان حدود ۳۹۰۰ دانش‌آموز در ۲۲۵ مدرسه عشایری تحصیل می‌کنند؛ بخش عمده‌ای از این دانش‌آموزان در دورهٔ ابتدایی‌اند و شمار مدارس تک‌نفره و دورافتاده چشمگیر است.

دوم: فقر و نیاز معیشتی خانواده‌ها: خانواده‌های عشایری در فصول حساسِ دامداری و کوچ نیازمند نیروی کارند و در عمل ترجیح می‌دهند فرزندان کمک خرج خانواده باشند؛ پژوهش‌های توسعه نشان می‌دهد فقر ساختاری یکی از مهم‌ترین محرک‌های کاهش حضور در مدرسه است.

سوم: ناهمگونی تقویم آموزشی با الگوی کوچ: تقویم آموزشی رسمی و ثابت با چرخه کوچ عشایری تطابق ندارد؛ تجربه‌های بین‌المللی و توصیه‌های یونسکو بر ضرورت طراحی رویکردهای انعطاف‌پذیر («تقویم محلی، دوره‌های فشرده، مدارس سیار» برای جمعیت‌های کوچنده تأکید دارند.

چهارم: کمبود امکانات و نیروی بومی: کمبود معلم بومی آموزش‌دیده، فضای آموزشی مناسب و محتوای سازگار با زندگی عشایری باعث افت کیفیت آموزشی و کاهش انگیزهٔ خانواده‌ها شده است.

برای عبور این چالش‌ها و آسیب‌ها نیز پیشنهادهای راهبردی و عملی پیش بینی شده که می‌توان به پایلوت ۱۲–۱۸ ماهه: تقویم انعطاف‌پذیر همراه با آموزش جایگزین «ABE»، اجرای پایلوت در سه حوزه نمونه استان با تطبیق زمان‌بندی ترم‌ها با الگوی کوچ محلی؛ برگزاری دوره‌های فشرده جبرانی و تابستانه برای جلوگیری از افت یادگیری. هم‌زمان باید بسته‌های آموزشی چندپایه استاندارد تهیه و معلمان محلی آموزش ببینند.

«نتیجه: افزایش حضور و کاهش ترک‌تحصیل طبق شواهد بین‌المللی»، مشوق‌های اقتصادی هدفمند و حساب‌شده «برچسب‌خورده؛ مشروط»، طراحی مکانیزم‌های پرداخت نقدی هدفمند به خانواده‌ها که مشروط به ثبت‌نام یا حداقل نرخ حضور دانش‌آموز باشد؛ بودجهٔ اندک ولی هدفمند در مراحل اولیه می‌تواند فشار معیشتی فصلی را کاهش دهد و راه‌حل بلندمدت‌تر را فراهم کند. شواهد جهانی نشان می‌دهد چنین برنامه‌هایی در افزایش حضور مؤثرند اما باید همراه با پایش کیفیت آموزش اجرا شوند را عنوان. کرد

علاوه بر این موارد، مدارس سیار و خوابگاه‌های منطقه‌ای ترکیبی، برای دورهٔ ابتدایی از مدارس سیار و برای دوره‌های راهنمایی و متوسطه ایجاد خوابگاه‌های منطقه‌ای کوتاه‌مدت می‌تواند از ترک تحصیل در گذار به دوره‌های بالاتر جلوگیری کند. مدل‌های موفق بین‌المللی و نمونه‌های برنده جوایز سازمان‌های بین‌المللی این گزینه را توصیه کرده‌اند که می‌توان به توانمندسازی معلمان بومی و بسته‌های چندپایه اشاره کرد.

بر این اساس جذب و حمایت از معلمان بومی عشایری، دوره‌های ضمن خدمت ویژهٔ چندپایه‌نگاری، و تولید محتوای متناسب با فرهنگ محلی «آموزش عملی و مهارتی» باید در اولویت باشد تا آموزش هم‌زمان قابل‌قبول و کاربردی شود.

مشارکت بین‌بخشی برای خدمات مکمل یکی دیگر از مدل‌های موفق است که هماهنگی میان آموزش‌وپرورش، نهادهای حمایتی «کمیته امداد، بهزیستی»، سازمان‌های غیردولتی و نهادهای محلی برای ارائه بسته‌های معیشتی کوتاه‌مدت، کارگاه‌های درآمدزایی و دسترسی به خدمات بهداشتی و تغذیه‌ای؛ ترکیب خدمات رفاهی و آموزشی شانس ماندگاری در مدرسه را بالا می‌برد.

و پایش داده‌محور و شناسنامهٔ مدرسه با ایجاد شناسنامهٔ دیجیتال برای هر مدرسه عشایری «شاخص‌های ثبت‌نام، حضور روزانه، ترک‌تحصیل، جنسیت» و گزارش‌گیری دوره‌ای؛ این داده‌ها پایهٔ تصمیم‌گیری و تخصیص منابع خواهند بود.

وضعیت کنونی کهگیلویه و بویراحمد فرصتِ طرح‌ریزی راه‌حل‌های بومی و هدفمند را فراهم می‌کند؛ ترکیب راهکارهای اقتصادی» «مشوق‌ها»، سازمانی «تقویم انعطاف‌پذیر، مدارس سیار» و کیفی «معلم بومی، محتوای چندپایه» با پایش علمی می‌تواند ظرف ۱۲–۱۸ ماه نتایج ملموسی در افزایش حضور و کاهش ترک‌تحصیل دانش‌آموزان عشایری نشان دهد. پیشنهاد می‌شود ادارهٔ کل آموزش‌وپرورش استان با جلب مشارکت نهادهای حمایتی و تأمین اعتبار محدود، یک پایلوت علمی و قابل ارزیابی را هرچه سریع‌تر اجرا کند.

پژوهشگر فرهنگی*