تهران، ایروان و مینسک؛ تقویت دیپلماسی اقتصادی در منطقه به نفع ایران

به گزارش خبرگزاری مهر، سفر پزشکیان در روزهای اخیر را می‌توان نخستین آزمون میدانی دکترین «همسایگی‌محور» دولت چهاردهم دانست. گره‌گشایی از مسائل ژئوپلیتیک پیچیده در قفقاز جنوبی (به‌ویژه پس از توافق اخیر باکو-ایروان در واشنگتن) با تثبیت و تقویت جایگاه جمهوری اسلامی ایران در این منطقه و نیز باز کردن مسیرهای عملیاتی برای تجارت با اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) برخی از اهداف سفر اخیر هیئت دولت به ایروان و مینسک است. پس این سفر صرفاً نه دیدارهایی دیپلماتیک، بلکه تلاش مهمی از سوی ایران برای مهندسی مسیرهای جایگزین کریدور ترامپ در جغرافیای سیاسی منطقه و نیز قبولی در آزمون کارآمدی توافق تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا خواهد بود.

بایسته‌ها و دستاوردهای سفر به ایروان

توافق‌نامه صلح آمریکامحور بین ایروان و باکو، هشتم آگوست (۱۷ مرداد) سال جاری در واشنگتن و با حضور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا امضا شد. جمهوری اسلامی ایران که پیش از این نیز مخالفت خود را با هرگونه تغییر در مرزهای بین‌المللی در بالاترین سطوح سیاسی و دیپلماتیک اعلام کرده بود، برای کاهش نگرانی‌های خود درباره نقش و میزان عملکرد طرف آمریکایی، کنار گذاشته شدن در معادلات منطقه، از دست دادن دسترسی ترانزیتی به قفقاز و اروپا و نیز تثبیت و افزایش حجم مبادلات تجاری با ارمنستان، در پی گرفتن تضمین‌های سیاسی و امنیتی معتبر از ایروان است.

در سفر اخیر رئیس‌جمهور به ارمنستان، ده سند همکاری در حوزه‌های سیاست، فرهنگ، گردشگری، صنعت، آموزش، بهداشت، راه و شهرسازی و… بین دو کشور امضا شد. همچنین تهران و ایروان توافق کردند که سطح مبادلات تجاری خود را در کوتاه‌مدت به یک میلیارد دلار و در بلند مدت به سه میلیارد دلار برسانند. کریدور «خلیج فارس-دریای سیاه» (طرحی که ایران، ارمنستان، گرجستان و سپس اروپا را به هم متصل می‌کند)، پل دوم نوردوز (به عنوان یک ضمانت فنی برای افزایش تردد کامیون‌ها از مسیر ایران و کاهش فشار ناشی از تحولات اخیر قفقاز) و نیز خط سوم بین‌اتصالی ۴۰۰ کیلوولت ایران-ارمنستان (که امکان دو برابر شدن صادرات برق ارمنستان به ایران را فراهم می‌کند)، برخی از پروژه‌هایی هستند که به نوعی «بیمه ژئوپلیتیک ایران» محسوب می‌شوند. جمهوری اسلامی ایران با انعقاد این تفاهم‌نامه‌ها در پی آن است که هزینه حذف خود از معادلات منطقه‌ای را بیش از پیش افزایش دهد.

سرعت عمل دولت در اجرایی کردن یادداشت‌های تفاهم ایروان، نقش مهمی در آینده روابط ایران و ارمنستان خواهد داشت. در صورت عدم آغاز عملیات اجرایی این پروژه‌ها تا پایان سال ۱۴۰۴، بخش قابل توجهی از دستاوردهای سیاسی و اقتصادی سفر اخیر، در معرض تضعیف قرار خواهد گرفت.

مینسک؛ مقصد دوم آقای پرزیدنت

بلاروس نیز در سال‌های اخیر همچون ایران تحت فشارها و تحریم‌های گسترده غرب قرار گرفته و به سمت تقویت حضور خود در سازوکارهای منطقه‌ای همچون اتحادیه اقتصادی اوراسیا حرکت کرده است. دستورکار رسمی مذاکرات مینسک بین ایران و بلاروس شامل حوزه‌های تجارت، سرمایه‌گذاری، همکاری صنعتی، علم و فناوری، آموزش و هماهنگی در نهادهای بین‌المللی (همچون اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان همکاری‌های شانگهای، سازمان بریکس و سازمان ملل) اعلام شده است. شاید بتوان مهم‌ترین دلیل سفر رئیس‌جمهور به بلاروس را بهره‌برداری واقعی ایران از ظرفیت‌های توافق تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا دانست. این توافق‌نامه در ۲۵ دسامبر ۲۰۲۳ (دی‌ماه ۱۴۰۲) در جلسه شورای عالی اتحادیه در سن‌پترزبورگ امضا شده و پس از تأیید توسط مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان در ۱۵ می ۲۰۲۵ (۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴) به صورت رسمی لازم‌الاجرا گردیده است.

از اردیبهشت ماه سال جاری که توافق تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به اجرا درآمده است، هزاران قلم کالا میان ایران و کشورهای عضو این اتحادیه مشمول کاهش تعرفه‌های تجاری شده‌اند. با این حال، حجم مبادلات تجاری بین تهران و مینسک همچنان در سطحی بسیار پایین‌تر از حجم مطلوب و در حد چند ده میلیون دلار باقی مانده است.

ایجاد دفاتر دائم تجاری و چارچوب‌های تسویه با ارزهای محلی، یکی دیگر از مسائل مهم و مورد بحث بین دو کشور در سال‌های اخیر است. ایران و بلاروس همواره به دنبال راه‌هایی برای دور زدن محدودیت‌های ارزی و بیمه‌ای بوده‌اند. ایجاد یک مسیر پرداخت پایدار بین تهران و مینسک، می‌تواند یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این سفر باشد.

ماشین‌سازی و کشاورزی، نفت و پتروشیمی، دارو و تجهیزات پزشکی، فناوری اطلاعات و نیز آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برخی از حوزه‌های مختلف همکاری دارای اولویت بین دو کشور هستند که در صورت توجه و سرمایه‌گذاری، می‌توانند علاوه بر تأمین متقابل نیازهای داخلی دو کشور، خلأهای موجود در کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا را نیز پوشش دهند.

ریسک‌های موجود بر سر راه توسعه همکاری‌ها

سرنوشت نهایی کریدور ترامپ، تحولات داخلی ارمنستان و آذربایجان و نیز عدم قطعیت موجود در منطقه قفقاز، عواملی هستند که می‌توانند فرآیند توسعه مسیرهای جایگزین (کریدور خلیج فارس-دریای سیاه و نیز پل نوردوز) را کند کرده و توافقات فعلی بین ایران و ارمنستان را در هاله‌ای از ابهام قرار دهند.
نبود کانال‌های پایدار پرداخت و تسویه بین دو کشور ایران و بلاروس نیز گلوگاه مهمی برای بالفعل شدن ظرفیت توافق تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا محسوب می‌شود که در صورت عدم پاسخ قطعی ایران به این تهدید، حجم تجارت بین تهران و مینسک افزایش محسوسی نخواهد یافت.

ایجاد ناوگان مشترک و نیز ارائه تسهیلات مرزی از سوی دولت‌ها، راهکارهایی هستند که می‌توانند در مدیریت هرچه بهتر تهدید «مشکلات بیمه‌ای و محدودیت ناوگان حمل و نقل بین‌المللی» به ایران، ارمنستان و بلاروس کمک کنند.

سفر اخیر رئیس‌جمهور و هیئت همراه به کشورهای ارمنستان و بلاروس، می‌تواند مهندسی صحنه جدید قفقاز و فعال‌کننده ظرفیت‌های بالقوه توافق آزاد تجاری ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا باشد. هم‌پوشانی قدرت ژئوپلیتیک ایران و تأمین منافع ملی در سایه تفاهم‌نامه‌های منطقه‌ای، حالا تبدیل به آزمونی مهم بر سر راه دولت چهاردهم شده است که در صورت موفقیت، می‌تواند جایگاه ژئوپلیتیک ایران در منطقه غرب آسیا و حجم مبادلات تجاری را به صورت محسوسی تقویت کند.

یادداشت از امیر رضا سالاری تحلیلگر مسائل اقتصاد بین الملل