توصیف سعدی از رسول رحمت؛ چه نعت پسندیده گویم تو را؟

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: «در خبر است از سَرور کائنات و مَفْخَرِ موجودات و رحمتِ عالَمیان و صَفوتِ آدمیان و تتمه‌ی دورِ زمان، محمد مصطفی صلی الله علیه و سلم…» این بخش از دیباچه بوستان، این صفت‌های مسجع ردیف شده پشت سر هم که در بیان جلال و بزرگی را می‌رساند. اما از همان کلمه نخست «در خبر است» می‌توان دانست که شیخ اجل نقلی دارد از رسول رحمت، همان که شفیعٌ مطاعٌ نَبیٌ کریم، قسیمٌ جسیمٌ نسیمٌ وسیم میخواندش. و آن نقل، نسبتی با رحمت خداوند عزوجل دارد:

«هر گاه که یکی از بندگان گنهکارِ پریشان‌روزگار، دست اِنابت به امید اِجابت به درگاه حق جلَّ و علا بردارد، ایزد تعالی در وی نظر نکند. بازش بخواند باز اِعراض کند. بازش به تضرّع و زاری بخواند؛ حق سبحانه و تعالی فرماید: یا ملائکتی قَد استَحْیَیتُ مِن عبدی و لَیس لَهُ غَیری فَقد غَفَرتُ لَهُ / دعوتش را اجابت کردم و حاجتش برآوردم که از بسیاریِ دعا و زاریِ بنده همی شرم دارم.»

و با این بیت _مختصر و مفید_ بیانش را تمام می‌کند در باب رحمت خداوند:

کَرَم بین و لطف خداوندگار

گُنه بنده کرده‌ست و او شرمسار

در توصیفات سعدی _چه در نظم و چه در نثر_ از حضرت رسول اکرم (ص)، رحمت للعالمین بودن را می‌توان دید، پیامبری که شفاعت می‌کند و رحم می‌ورزد و دست می‌گیرد؛ نگاه به این بخش از ابتدای بوستان که در نعت پیامبر است نگاه سعدی را نشان می‌دهد:

کریمُ السجایا جَمیلُ الشِیم

نبیُ البَرایا شفیعُ الاُمم

امامِ رُسُل، پیشوایِ سبیل

امین خدا، مهبط جبرئیل

شفیع الوری، خواجهٔ بعث و نشر

امام الهدی، صدر دیوان حشر

کلیمی که چرخ فلک طور اوست

همه نورها پرتو نور اوست

شفیع مطاع نبی کریم

قسیم جسیم نسیم وسیم

در همین بخش بعد از تعریف کردن ماجرای معراج آن حضرت، این ابیات را می‌آورد:

نماند به عصیان کسی در گرو

که دارد چنین سیدی پیشرو

چه نعت پسندیده گویم تو را؟

علیک السلام ای نبی الوری

و پس از نام بردن از اصحاب و امیرالمومنین علی علیه السلام، در ابیاتی در پایان این بخش اینطور دعا می‌کند:

خدایا به حق بنی فاطمه

که بر قول ایمان کنم خاتمه

اگر دعوتم رد کنی ور قبول

من و دست و دامان آل رسول

چه کم گردد ای صدر فرخنده پی

ز قدر رفیعت به درگاه حی

که باشند مشتی گدایان خیل

به مهمان دارالسلامت طفیل

خدایت ثنا گفت و تبجیل کرد

زمین بوسِ قدرِ تو جبریل کرد

و با اشاره به لولاک لما خلقت الافلاک ادامه می‌دهد:

بلند آسمان پیش قَدْرَت خجل

تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل

تو اصل وجود آمدی از نخست

دگر هرچه موجود شد فرع توست

ندانم کدامین سخن گویمت

که والاتری زانچه من گویمت

تو را عِزِّ لولاک تمکین بس است

ثنای تو طه و یس بس است

چه وصفت کند سعدی ناتمام؟

علیک الصلوه ای نبی السلام…

سعدی در بخش مواعظ هم این ابیات را می‌آورد و اینطور خداوند را به حق رسول خاتمش قسم می‌دهد و در حضرت پروردگار او را شفیع می‌آورد:

ثنا و حمد بی‌پایان خدا را

که صُنعش در وجود آورد ما را

الها قادرا پروردگارا!

کریما منعما آمرزگارا!

چه باشد پادشاه پادشاهان،

اگر رحمت کنی مشتی گدا را؟

خداوندا تو ایمان و شهادت

عطا دادی به فضل خویش ما را،

وز انعامت همیدون چشم داریم

که دیگر باز نستانی عطا را

از احسان خداوندی عجب نیست

اگر خط در کشی جرم و خطا را

خداوندا بدان تشریف عزت

که دادی انبیا و اولیا را،

بدان مردانِ میدانِ عبادت

که بشکستند شیطان و هوا را،

به حق پارسایان کز در خویش،

نیندازی من ناپارسا را

مسلمانان ز صدق آمین بگویید

که آمین تقویت باشد دعا را

خدایا هیچ درمانی و دفعی

ندانستیم شیطان و قضا را

چو از بی دولتی دور اوفتادیم

به نزدیکان حضرت بخش ما را

خدایا گر تو سعدی را برانی

شفیع آرد روان مصطفی را

محمد، سیدِ ساداتِ عالم

چراغ و چشمِ جمله انبیا را…

به جز اینها، سعدی در قصایدش هم از حضرت رسول (ص) یاد می‌کند، قصیده معروف «ماه فروماند از جمال محمد / سرو نباشد به اعتدال محمد» را همه خوانده یا شنیده‌اند، اما سعدی در قصیده‌ای دیگر با این مطلع «چو مرد رهرو اندر راه حق ثابت‌قدم گردد / وجود غیر حق در چشم توحیدش عدم گردد» به نعت پیامبر اکرم (ص) می‌پردازد و نخست با دعایی به درگاه خدا:

خداوندا! گر افزایی بدین حکمت که بخشیدی

مرا افزون شود، بی‌آنکه از ملک تو کم گردد

فتاد اندر تن خاکی، ز ابر بخششت قطره

مدد فرما به فضل خویش تا این قطره یَم گردد

و در ابیات بعد به رحمت و کرم و بخشش و مهربانی و علم و حکمت نبی بزرگوار اسلام (ص) اشاره می‌کند:

امید رحمتست آری، خصوص آن را که در خاطر

ثنای سیدِ مُرسل، نبیِ محترم گردد

محمد، کز ثنای فضل او بر خاک هر خاطر

که بارد قطره‌ای، در حال دریای نَعَم گردد

چو دولت بایدم، تحمیدِ ذات مصطفی گویم

که در دریوزه صوفی گردِ اصحاب کرم گردد

زبان را درکش ای سعدی ز شرحِ علمِ او گفتن

تو در علمش چه دانی؟ باش تا فردا عَلَم گردد

اگر تو حکمت آموزی، به دیوان محمد رو

که بوجهل آن بود کو خود به دانش بوالحکم گردد

ز قعر جاودانی رست و صاحب مال دنیا شد

هر آن درویش صاحبدل کز این در محتشم گردد

و باز در تقریر دیباچه رسائل نثرش اینطور می‌نویسد: سپاس بی‌عدّ و غایت و ستایشِ بی‌حد و نهایت، آفریدگاری را _جلّ جلاله و عمّ نواله_ که از کمال موجودات در دریای وجود شخص انسانی سفینه‌ای پردفینه پرداخت، و هر چه در اوصاف و اصناف و صُورِ عالمِ مختلفِ دنیوی و اخروی تعبیه داشت زبده و خلاصهٔ همه در این سفینه خزینه ساخت، و در این دریا از خصوصیت وَلَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدم، سیر ترقی جز این سفینه را کرامت نفرمود، و به ساحل دریا جز این راه ننمود. و درود بی پایان و تحیّت فراوان از جهان‌آفرین با فراوان ستایش و آفرین، بر پیشوایِ انبیا و مقتدایِ اصفیا محمد مصطفی باد که سفاین اشخاصِ انسانی را ملاح است و دریای بی‌منتهای حضرت سبحانی را سباح، صلوات الله علیه و علی آله.

در مقام حضرت رسول (ص) شاید هیچ کلامی بهتر از این بیت خود سعدی نباشد:

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی

عشق محمد بس است و آل محمد