«حسن کاشی»، شاعری که بر محتشم اثر گذاشت؛ اولین پادشاه مغول که شیعه شد

به گزارش خبرنگار مهر، محمد مرادی شاعر، منتقد ادبی و استاد دانشگاه در سلسله یادداشت‌هایی به بررسی «شعر عاشورایی» پرداخته و این گونه شعر را از آغازین قدم‌های شعر فارسی پیگیری کرده است.

دقیق شدن در لحظات و دقایق و ظرایف شعر عاشورایی، از ویژگی‌های یادداشت‌های مرادی است که خواندن آن را برای علاقه‌مندان به ادبیات و شعر عاشورایی مغتنم می‌کند. مرادی در فصل اول این یادداشت‌ها که در محرم و صفر امسال، مصادف با تابستان سال ۱۴۰۴ نوشته شد، شعر عاشورایی را از آغازین قدم‌های خود تا قرن هشتم پیگیری کرده است. امیدواریم در فصل دوم این سلسله‌یادداشت‌ها، در محرم سال ۱۴۰۵، این جریان شریف و نورانی در تاریخ ادب فارسی را پیگیری کرده و شعر عاشورایی را قدم به قدم تا شعر معاصر دنبال کنیم.

مرادی در بیستمین و آخرین قسمت از فصل اول این یادداشت‌ها، به شعر «حسن کاشی» شاعر شاخص شیعی در قرن هشتم و آثار عاشورایی او پرداخته است.

در ادامه قسمت بیستم «شعر عاشورایی» را می‌خوانید:

در نیمه دوم سده هفتم و آغاز سده هشتم، مجموعه‌عواملی سبب شد، رواج مفاهیم شیعی و ستایش بزرگان شیعه در ادبیات فارسی شتاب گیرد. سقوط بغداد با هجوم هلاکو (سال ۶۵۶) سرآغاز تغییراتی جدی در فلات ایران بود، هرچند تلاش دانشمندان و بزرگانی چون خواجه‌نصیرالدین توسی (ف .۶۷۲) و علامه حلّی (ف. ۷۲۶) در ترویج مذهب تشیع و مبانی آن، باید بیش از آن مؤثر بوده باشد. توجه به شعائر شیعیان در این زمان به اندازه‌ای بود که غاران سلطان مغول (۶۹۴ تا ۷۰۳) به زیارت امام رضا (ع) و دیگر مکان‌های مهم شیعی رفت و پس از او سلطان محمد خدابنده (۷۰۳ تا ۷۱۶) مذهب تشیع پذیرفت و سکه به نام علی (ع) زد.

در این زمان، ستایش بزرگان شیعی چه در میان شافعیان و اهل سنت دوازده‌امامی و چه در آثار شیعیان نزاری و اثناعشری و …، فراگیری داشته؛ هرچند شاخص‌ترین و تاثیرگذارترین شاعر در این حوزه، حسن کاشی است که به روایت تذکره‌ها و قرائن دیوان، زادگاهش آمل بوده و نسبش به کاشان می‌رسیده و اوج شهرتش در زمان سلطان محمدخدابنده (اولجایتو) و تا سال ۷۳۸ در قید حیات بوده است.(ر. ک. مقدمه‌ی دیوان. ص ۲۱ تا ۲۳)

اغلب اشعار دیوان حسن کاشی ستایش امام علی (ع) است که عمدتاً در قالب قصیده و پس از آن چند ترجیع و ترکیب مشهور و مسمطات سروده شده است و آثارش در زمانش، آن‌قدر در زبان فارسی شهرت داشته که مناقبیان آن‌ها را می‌خوانده‌اند و به‌زودی در سراسر ایران فراگیری یافته و شهرتش به هند رسیده، آنگونه که در سفینه ظرایف سیف جام هروی (نوشته حدود ۸۰۳)، اشعار او نقل شده است.

اشعار و ابیات عاشورایی حسن کاشی نیز در ادبیات عاشورایی مقبول بوده؛ چنانکه در روضه‌الشهدای ملاحسین واعظ کاشفی (۹۱۰) نشان آن را می‌توان دید و بر اشعار اغلب شاعران شاخص مذهبی سده‌های هشتم تا دهم چون لطف‌الله نیشابوری و کمال غیاث و بابافغانی و اهلی و وحشی و محتشم، تأثیر گذاشته است.

در دیوان حسن، بارها به مضمون شهادت امام حسین (ع) اشاره شده است:

کربلای من شد آمل زآنکه نان من در آن

تنگ‌تر زآبی ست کآن با آل حیدر کرده‌اند (دیوان، ص ۲۴)

ز منظوران بازار شهادت

کسی همچون شهید کربلا نیست (همان، ص ۶۸)

او غریبی امام رضا (ع) را چون جدش سیدالشهدا (ع) دانسته (همان، ص ۵۹) و بارها به نام شهید تشنه‌لب و شهید کربلا اشاره کرده است. (همان، ص ۱۳۷ و ۱۵۰)

حسن همچنین در بسیاری از قصائد علوی (ع) خود، چون دیگر مناقبیان، پس از امام اول (ع)، یازده فرزنده ایشان از جمله حسین (ع) را نیز ستوده است:

سر بر ندارم از قدم بندگیّ او

پس اعتصام خویش سوی کربلا کنم

وی کربلا! مقام بلا بوده‌ای و رنج

کز تو مدام محنت و رنج و بلا کنم

زآن‌ها که با حسین علی کردی ای فلک!

هر ساعت از ملالت آن صدجفا کنم (دیوان، ص ۱۳۰)

چنانکه در این ابیات دیده می‌شود، شکایت از فلک در جایگاه یکی از مضامین ادب عاشورایی به‌وضوح در اشعار کاشی نمود دارد. او در ابیات زیر نیز به داستان کربلا گریز زده است:

روز وغا چون باب خود، کوشیده تنها با دوصد

چون شیر با یک‌دشت دد، در عرصه‌ی کرب‌وبلا

با آن جهاد مرضیه، دیده میان بادیه

چون زآن سگانِ هاویه، بیداد دیوان هوا (همان، ص ۵۶)

مشهورترین اثر عاشورایی حسن کاشی، قصیده‌ای ۲۸ بیتی با مطلع زیر است که ابیات آن از نظر وزن و مضمون و قافیه و ردیف، قطعاً بر بند نخست ترکیب‌بند شاعر همشهری‌اش محتشم کاشانی، تأثیر نهاده است:

ای دل! کنون که عاشر ماه محرم است

شادی مکن که نوبت شادی‌ت در غم است

بر آل مصطفی به‌ارادت بنال زار

گر در سحاب دیده‌ی تو قطره‌ای نم است

قربت ز گریه جوی که ریش گناه را

پیش خدای، گریه‌ی امروز مرهم است (دیوان، ص ۷۴)

او کعبه را عزادار امام حسین (ع) می‌داند و گردون را سیاه‌پوش آن حضرت وصف کرده است:

از ناودان دیده‌ی کعبه درین عزا

بر روی خاک مکّه همه آب زمزم است…

گردون کبودجامه شد و مَه سیاه‌پوش

یعنی که روز مقتل خورشید اعظم است (همان)

حسن کاشی تمام ارکان و عناصر زمینی و سماوی را دعوت می‌کند که به عزاداری بر حسین (ع) بپردازند و سپس، با مضامینی که تکرار مبسوط آن را در شعر محتشم هم می‌توان دید با جبرئیل و رسول (ص) و اهل‌بیت (ع) سخن می‌گوید:

ای روحِ قدس! بر سر خاک رسول شو

آن کز شرف خلاصه‌ی اولاد آدم است…

دریاب گو حسین علی را که این زمان

چون مرغ نیم‌بسمل، موقوف یک‌دم است…

اندر حریم فاطمه آواز دِه بگوی

کاین آستان فضل به نامت معلَّم است

فرزند نازنین تو در دشت کربلا

مظلوم و زار و بی‌کس و بی‌یار و همدم است (همان، ص ۷۵)

*

پیش از این، نوزده قسمت از این یادداشت‌ها با عناوین زیر منتشر شده است:

* «لالایی‌های حضرت زهرا (ع) آغاز شعر عاشورایی است؛ رخت عزا بر تن شعر فارسی»

* «اولین شعر عاشورایی در ادبیات فارسی سروده کیست؟»

* «دوره غزنوی و افول شعر عاشورایی؛ تنها یک بیت در دیوان شعرای زمان»

* «نقش شعرهای کوتاه در انتقال فرهنگ عاشورا؛ باباطاهر عریان شیعه است؟»

* «ناصرخسرو سیدالشهدا» را چگونه نام می‌برد؛ اندوه همیشگی از شهادت امام»

* «اشاره به عاشورا در شعر درباری و مدحی؛ قطران تبریزی درباره عطش چه گفت؟»

* «افزایش ارجاع به عاشورا در قرن ششم؛ ماجرای کربلا در شعر دربار غزنوی»

* «اولین حضور حضرت عباس (ع) در ادب فارسی؛ «علی‌نامه» نخستین حماسه شیعی»

* «سنایی دومین شاعر عاشورایی تاریخ؛ نفرین خاندان ابوسفیان در شعر فارسی»

* «کامل‌ترین گنجینه شعر عاشورایی تا آغاز قرن ۶؛ اشعار سنایی و زیارت ناحیه»

* «ادبیات عاشورایی از چین تا شرق اروپا؛ قرن ششم و نخستین مدح‌های غلوآمیز»

* «نقش شهر «ری» در رشد شعر عاشورایی؛ اولین مقتل‌نویس عاشورایی کیست؟»

* «شاعری که بر محتشم کاشانی اثر گذاشت؛ شاعر شاخص شعر شیعه در «ری» کیست؟»

* «مشهورترین شاعر قرن ۷ درباره محرم چه گفت؟؛ آغاز استقلال شعر عاشورایی»

* «عطار نیشابوری چه توصیفی از امام حسین (ع) دارد؟؛ نخستین رباعی عاشورایی»

* «سوگند به شهیدان کربلا و کمرنگ شدن استفاده از «شبّیر» در شعر فارسی»

* «شاخص‌ترین اثر عاشورایی مولوی چیست؟؛ سیمای شهیدان در مثنوی و کلیات شمس»

* «جلوه‌هایی تازه از عاشورا در شعر مولوی؛ عزاداری اهل حلب بر سیدالشهدا (ع)»

* «شاعر شاخص عاشورایی اوایل قرن هشتم کیست؟؛ اشک بر حسین (ع) در شعر شاعر»