حقوق بشر اسلامی برخاسته از جهان‌بینی توحیدی است

به گزارش خبرنگار مهر، چهاردهم مردادماه، یادآور تصویب سند مهم «اعلامیه حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» است. سال ۱۳۶۹ کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی با اعلامیه حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی (معروف به اعلامیه قاهره) را تصویب کردند و نزدیک به ۱۸ سال بعد، در سال ۱۳۸۷، جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد کرد تا سالگرد تصویب این اعلامیه (۱۴ مرداد، برابر با ۵ آگوست) به عنوان روز «حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» در تقویم کشورهای اسلامی ثبت شود. در این زمینه با محمد قدرتی شاتوری پژوهشگر حوزه فقه و حقوق و اندیشه امام خمینی به گفتگو پرداختیم که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید.

*چه ارتباطی بین مفهوم حقوق بشر اسلامی با کرامت انسانی وجود دارد که در سند کشورهای اسلامی هم آمده است؟

حقوق بشر اسلامی بر مبنای کرامت ذاتی انسان شکل گرفته است که ریشه در آیات قرآنی مانند آیه ۷۰ سوره اسرا دارد: (وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ) این نگاه، انسان را موجودی دارای حرمت الهی می‌داند نه صرفاً موجودی مادی. در نظام اسلامی، حقوق بشر از یک سو مبتنی بر فطرت الهی انسان است و از سوی دیگر با مسئولیت‌های اخلاقی همراه می‌شود.

*قرار دادن روز حقوق بشر اسلامی چه اهمیتی در سطح بین‌المللی دارد؟

نامگذاری روز حقوق بشر اسلامی (۱۴ مرداد) توسط سازمان همکاری اسلامی، ابتکار مهم ایران برای معرفی الگوی اسلامی حقوق بشر در عرصه بین‌المللی است. این مناسبت سه هدف اصلی را دنبال می‌کند: اولاً معرفی مبانی اسلامی حقوق بشر که قرن‌ها پیش از تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر، اصولی مترقی در این زمینه ارائه کرده است. ثانیاً مقابله با اسلام‌هراسی و تصویرسازی‌های نادرست از اسلام. ثالثاً ایجاد فضایی برای گفت‌وگوی سازنده بین تمدن‌ها و ادیان مختلف درباره حقوق بشر.

*با توجه به وضعیت امروز مردم غزه، از منظر حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی چگونه این شرایط چگونه تحلیل می‌شود؟

امروز شاهد یکی از آشکارترین نقض‌های حقوق بشر در تاریخ معاصر هستیم؛ محاصره غذایی و قطع آب آشامیدنی برای مردم بی‌پناه غزه که منجر به مرگ تدریجی کودکان، زنان و غیرنظامیان شده است. این جنایت سازمان‌یافته، تمام موازین بین‌المللی و اصول انسانی را زیر پا گذاشته است. وضعیت تلخ کودکان غزه، آزمونی دردناک برای ادعاهای حقوق بشری جهان معاصر است. چراکه شاهد نقض آشکار کرامت ذاتی هستیم، هر کودک غزه‌ای مصداق عینی آیه «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» است. زمانی که کودکی از تشنگی می‌میرد در حالی که منابع آب توسط نیروهای اشغالگر قطع شده، این سوال جدی مطرح می‌شود که جامعه جهانی کجاست؟ همان کشورهایی که مدعی حقوق بشرند، از قطعنامه‌های شورای امنیت برای حمایت از کودکان غزه جلوگیری می‌کنند. این نشان می‌دهد حقوق بشر غربی وقتی به منافعش برخورد کند، سکوت می‌کند.

*چه تشابهاتی بین اعلامیه جهانی حقوق بشر و موازین اسلامی وجود دارد؟

در بررسی مواد مختلف اعلامیه جهانی حقوق بشر، می‌بینیم که بسیاری از اصول آن با تعالیم اسلامی همخوانی دارد. به عنوان مثال ماده ۱ اعلامیه که بر برابری انسان‌ها تأکید دارد، با مفاد آیه ۱۳ سوره حجرات همسو است که می‌فرماید: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ). یا ماده ۵ که شکنجه را ممنوع می‌کند، با حدیث نبوی إنَّ اللّه َتَعالی یُعَذِّبُ یَومَ القِیامَهِ الَّذینَ یُعَذِّبونَ النّاسَ فی الدّنیا (کنز العمّال: ۱۳۳۷۷): خداوند عزّ و جلّ کسانی را که در دنیا مردم را شکنجه می‌دهند روز قیامت عذاب می‌کند. مطابقت دارد.

*قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چگونه به موضوع کرامت انسانی پرداخته است؟

قانون اساسی ایران در اصول متعددی به کرامت انسانی توجه ویژه‌ای داشته است. اصل دوم، ایمان به کرامت و ارزش والای انسان را به عنوان یکی از پایه‌های نظام جمهوری اسلامی معرفی می‌کند. اصل ۲۲ تصریح می‌کند که حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است. اصل ۳۱ حق مسکن را برای همه خانواده‌های ایرانی به رسمیت می‌شناسد که تجلی عینی کرامت انسانی است. همچنین اصل ۳۹ هرگونه هتک حرمت و حیثیت افراد، حتی مجرمان را ممنوع اعلام کرده است.

*سیره امام خمینی (ره) در مورد حفظ کرامت انسانی چگونه بود؟

امام خمینی در گفتار و رفتار خود همواره بر حفظ کرامت انسانی تأکید داشتند. در فرمان تاریخی هشت‌ماده‌ای سال ۱۳۶۱، ایشان تصریح کردند که "میزان در برخورد با افراد، حال فعلی آن‌هاست نه گذشته". امام در بخشی از این فرمان، هرگونه تجسس در زندگی خصوصی مردم را ممنوع اعلام کردند. در سیره عملی نیز همواره بر رفتار محترمانه با زندانیان و رعایت حقوق آنان تأکید داشتند. در صحیفه امام موارد متعددی از سخنان ایشان وجود دارد که بر لزوم حفظ کرامت انسانی تاکید دارند، که علاقمندان می‌توانند، مراجعه کنند.

*فضای مجازی و رسانه‌های نوین چه تأثیری بر کرامت انسانی دارند؟

گسترش فضای مجازی موجب شده موارد متعددی از هتک حرمت افراد مشاهده شود. انتشار تصاویر و فیلم‌های شخصی بدون رضایت، نشر اکاذیب، افشای اسرار خصوصی و انواع توهین‌های اینترنتی، آسیب‌های جدی به کرامت انسانی وارد می‌کند. این در حالی است که در اسلام، حتی در موارد اثبات جرم نیز حفظ آبروی افراد مورد تأکید قرار گرفته است. جالب اینکه آسیب‌های ناشی از هتک حرمت در فضای مجازی، اغلب غیرقابل جبران هستند و اثرات مخرب طولانی‌مدتی بر زندگی افراد می‌گذارند.بنابراین توصیه می‌شود که افراد در اشتراک هرگونه مطلبی اصل کرامت انسانی افراد را مورد توجه قرار دهند.

*دامنه شمول کرامت انسانی در اسلام تا چه حد است؟

کرامت انسانی در اسلام مفهومی بسیار گسترده دارد که شامل ابعاد مختلفی می‌شود. در بعد فردی، حق حیات، امنیت، حریم خصوصی و آزادی‌های مشروع را شامل می‌شود. در بعد اجتماعی، حقوقی مانند حق مسکن، کار، آموزش و تأمین اجتماعی را در بر می‌گیرد. در بعد قضائی نیز اصولی مانند برائت، منع شکنجه و حق دفاع از جمله مصادیق کرامت انسانی هستند. حتی در فقه اسلامی، احکامی مانند ممنوعیت تجسس، غیبت و افترا نیز در راستای حفظ همین کرامت وضع شده‌اند.

*چه تفاوت‌های بنیادینی بین حقوق بشر اسلامی و غربی وجود دارد؟

تفاوت اصلی به مبانی فلسفی این دو نگاه برمی‌گردد. حقوق بشر اسلامی برخاسته از جهان‌بینی توحیدی است که در آن انسان موجودی دارای فطرت الهی است و حقوق او در رابطه با خدا، خود و جامعه معنا می‌یابد. اما حقوق بشر غربی عمدتاً بر پایه اومانیسم و عقلانیت سکولار شکل گرفته است. تفاوت دیگر در جامعیت نگاه اسلامی است که هم به حقوق مادی و هم معنوی انسان توجه دارد، در حالی که حقوق بشر غربی عمدتاً بر بعد مادی زندگی انسان متمرکز است. همچنین در اسلام، حقوق با تکالیف همراه است و مسئولیت‌پذیری جایگاه مهمی دارد.