خداحافظی با تئاتر موزه‌ای و بدن کلیشه‌ای بازیگر در «باغ عدن»

شایان افشردی، کارگردان نمایش «باغ عدن» که این شب‌ها در سالن سمندریان تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه است، درباره داستان و روند شکل‌گیری این اثر نمایشی به خبرنگار مهر گفت: داستان روایت پسر و دختری‌ است که سعی دارند از زبان روزمره خود خداحافظی کنند. ایده اولیه این متن توسط احسان معجونی نویسنده نمایش، سه یا چهار سال پیش مطرح شد و همان موقع هم نوشته شد. من و احسان چون در کارهای قبلی هم با هم بودیم، این همکاری ادامه پیدا کرد. مثلاً نمایش «هملت» که پیش‌تر کار کرده بودیم، در بیست‌وسومین جشنواره تئاتر دانشگاهی برگزیده شد.

وی ادامه داد: بعد از نمایش «هملت»، ایده «باغ عدن» را داشتیم. متن نوشته شد، ولی شرایط طوری نبود که بتوانیم اجرا کنیم. این نمایش در این مدت در کمد نماند بلکه طی این دو، سه سال، کلی از ایده‌هایش و حتی از ایده اولیه خودش فاصله گرفت. در این مدت هم متن دچار تغییر شد و هم مفاهیم اصلی آن. ما در این سال‌ها تلاش کردیم نسبت خودمان را با متن حفظ کنیم و وقایع اجتماعی و تجربه‌های زیسته‌ چندسال اخیر خود را که داشتیم، وارد اثر کنیم.

افشردی با اشاره به دغدغه اصلی نمایش، یادآور شد: شاید بتوان گفت مضمون اصلی نمایش، زبان، شکست‌ها و گسست‌های زبانی است که در متن هم روی آن تأکید شده است ولی این تنها بخشی از ماجراست. در اجرا، ما فقط به این موضوع نپرداختیم. سراغ زمان، لحظه و حتی روزمرگی هم رفتیم. اگر بخواهم واژه دقیق‌تری استفاده کنم، لختی و کرختی لحظه‌هاست که برایمان مهم بوده است، آن لحظاتی که خیلی از ما، دست‌کم در طبقه اجتماعی خودمان، طی این سال‌ها تجربه‌اش کردیم.

وی افزود: در فرم اجرایی تلاش کردیم به همین کرختی و لخت بودن لحظه‌های روزمره زندگی نزدیک شویم؛ تکرارها، عادت‌ها و وضعیت‌های بدون اتفاق. اینکه چطور لحظه‌ها از دست می‌روند و ما در تکرار گرفتار می‌شویم، برایمان مهم بود و سعی کردیم این مسئله در ساختار اجرایی هم خودش را نشان بدهد.

نه به تئاتر کلیشه‌ای، نه برای مخاطب عام یا خاص

افشردی در مورد ارتباط‌گیری مخاطب عام در برخورد با نمایش «باغ عدن» توضیح داد: این اصطلاح مخاطب عام برای من و گروه همیشه جای سؤال دارد. واقعاً نمی‌دانم چطور باید با این واژه برخورد کنیم. اگر بخواهم واقع‌بینانه جواب بدهم، باید بگویم برایمان مسئله و مطرح نبوده است چون اساساً اول باید ببینیم در تئاتر ما مخاطبی هست که بشود آن را به مخاطب عام یا خاص دسته‌بندی کرد؟ اگر این تعریف مشخص شود، آن‌وقت شاید بتوان بهتر جواب داد.

وی ادامه داد: ما در هیچ‌کدام از کارهای‌مان تلاش نکردیم یک قشر خاص از مخاطب را در نظر بگیریم. کار کردن ما حالت آزمایشگاهی دارد. یعنی تجربه کردن و آزمودن موقعیت‌ها و لحظه‌هایی که شاید حتی خودمان هم هنوز بلد نیستیم. به همین دلیل، مسیر ما معمولاً از آن چیزی که قبلاً دیده‌ایم فاصله دارد و سعی کردیم بر اساس چیزی که هنوز رخ نداده، پیش برویم. برای همین تقریبا می‌شود گفت هیچ گروه مخاطبی را از پیش تعریف نکردیم.

بدنی علیه تئاتر موزه‌ای

این کارگردان درباره نگاه اجرایی نمایش به بدن بازیگر و فرم اجرا، عنوان کرد: برخی تصور می‌کنند این نمایش بدن را از اجرا حذف کرده، ولی واقعیت کاملاً برعکس است. اتفاقاً تلاش کردیم از آن نگاه موزه‌ای و کلیشه‌ای که به بدن در تئاتر داریم، فاصله بگیریم. آن نوع از بازیگری را که سال‌ها در تئاتر رایج بوده، از بین ببریم. می‌خواستیم شکل تازه‌ای از حضور بدن را تجربه کنیم.

بروز حساسیت در حرکت‌های حداقلی

وی افزود: نه‌تنها بدن را حذف نکردیم، بلکه اهمیت آن را در ساده‌ترین کنش‌ها مثل نشستن، بلند شدن یا حرکت دست برجسته کردیم. بدن‌ها در این نمایش باید کنش‌مند باشند، حتی وقتی در سکون هستند. برخلاف اجراهایی که بدن را با حرکات عجیب‌وغریب فعال نشان می‌دهند ما دنبال حساسیت در حرکت‌های حداقلی بودیم. تلاشی که به‌نظرم پاسخ مناسبی است به وضعیت امروز.

افشردی در پایان، مطرح کرد: سکون و سکوتی که در متن و اجرا دیده می‌شود، نه فقط یک انتخاب آگاهانه بلکه نتیجه مستقیم تجربه سال‌هایی است که پشت سر گذاشتیم. این نه فقط انتخاب ما، که بخشی از واقعیت ماست.

نمایش «باغ عدن» به نویسندگی احسان معجونی و کارگردانی شایان افشردی در دوره اول اجرا از ۱۷ تا ۱۹ اردیبهشت اجرا شده و در دوم اجراها از ۲۵ تیر تا ۳ مرداد روی صحنه سالن سمندریان تماشاخانه ایرانشهر است.

فرزانه میدانی و احسان معجونی گروه بازیگران این نمایش را تشکیل می‌دهند.