خواندن یا شنیدن، مسئله این است!

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «درآمدی نو بر کتاب گویا» نوشته مریم چهرقانی با همکاری مصطفی آهنگر و از انتشارات کتاب کوچه است؛ این کتاب که با مقدمه ناصر فکوهی منتشر شده، پژوهشی است جامع درباره کتاب‌های صوتی (کتاب گویا) و جایگاه آنها در فرهنگ معاصر.

فکوهی _استاد انسان شناسی دانشگاه تهران_ در مقدمه کتاب به بررسی نظراتی می‌پردازد که در زمینه به کارگیری حواس پنجگانه و شناخت و تجربه جهان از آن مسیر است. او ابتدا با طرح نظریه یوهانی پالاسما به خطرات ارتباط با جهان تنها از راه بینایی می‌پردازد، به بمباران نشانه‌ها در نگاه رولان بارت، پدیده جعل عمیق (deep fake) و تصویرهای به واقعیت مانسته (simulacre) در نظر ژان بودریار می‌رسد. اما خطر دومی هم در این نوع ارتباط هست، و آن هم به حاشیه رانده شدن فرهنگ‌هایی است که بر سنت‌های شفاهی استوار بودند؛ که فرهنگ شناسان و انسان‌شناسانی که تمدن‌های گوناگون و جماعت‌های کوچک و بزرگ را دیده بودند بر خلاف نظرات استعمارگرایانه که اروپا و فرهنگ آن را مرکز همه چیز قلمداد می‌کردند؛ حاضر نشدند این نگاه را به رسمیت بشناسند.

او با طرح تقابل میان نظام‌های ثبت نوشتاری و غیر نوشتاری در انسان‌شناسی به ویژه نظر لویی استروس به این نکته اشاره می‌کند که: «نمی توان تمدن یا فرهنگی را کم ارزش‌تر دانست زیرا در آن شکل نوشتاری وجود ندارد، یا به آن اندازه که در فرهنگی دیگر وجود دارد، در آن وجود ندارد. نمونه فرهنگ پیش از اسلام در ایران که در مقایسه با عصر طلایی یونان و معاصر با آن، بیشتر شفاهی بوده است و کمتر نوشتاری، نمونه‌ای گویاست، و حتی پس از آنکه ایران به وسیله مسلمانان به اسلام گرایید برتری اشکال شفاهی بر اشکال نوشتاری در تمدن ایرانی کاملاً گویاست. این امر را ما نه به عنوان یک برتری، بلکه به مثابه یک واقعیت مطرح می‌کنیم. اگر فردوسی سی سال گذاشت تا شاهنامه را «بنویسد» زبان فارسی هزار سال است که آن نوشتار و نوشتارهای دیگر همتای آن، در پارسی میانه و البته سنت‌های زبان‌های محلی استفاده کرد تا آنها را تبدیل به میلیون‌ها شکلِ شفاهی کند و در اندیشه ایرانی، در معماری و بافته‌های این پهنه، در نمایش‌ها و شاهنامه‌خوانی‌ها به کارشان بگیرد؛ سپس این سنت باستانی را با سنت‌های دینی ابراهیمی و سنت‌های بازمانده اسطوره‌ای ترکیب کند، تا برای مثال به شبیه‌خوانی‌ها و تعزیه و سرانجام نمایش و سینمای مدرن برسد.»

بخش‌های کتاب

در بخش اول کتاب به مبانی نظری کتاب‌های گویا پرداخته شده؛ در ادامه، کتاب به تعریف کتاب گویا، تفاوت آن با پادکست و دیگر قالب‌های صوتی، و تاریخچه کتاب گویا در ایران و جهان می‌پردازد و ریشه‌های فرهنگی کتاب صوتی را با اشاره به سنت‌های شفاهی و قصه‌گویی بررسی می‌کند. این بخش در واقع یک راهنمای کاربردی کامل برای مخاطبان است. این کتاب مناسب کسانی است که می‌خواهند با دنیای کتاب‌های صوتی آشنا شوند یا در این حوزه فعالیت کنند، از جمله پژوهشگران نشر و رسانه، فعالان صنعت کتاب صوتی، کتابداران، معلمان، دانشجویان و علاقمندان به فناوری‌های نوین مطالعه.

این اثر تحلیل کاملی از بازار و کاربران کتاب گویا ارائه می‌دهد و گروه‌های مختلف مخاطبان این قالب را معرفی می‌کند؛ از جمله نابینایان، افراد کم‌بینا، دانش‌آموزان، زبان‌آموزان، و علاقمندان به مطالعه در شرایط پرمشغله و افراد کم‌سواد یا بی‌سواد. کتاب، مزایای کتاب صوتی مانند درگیر نشدن چشم، سهولت جابجایی، سهولت پشتیبانی و نظارت، سرعت و گستردگی توزیع، امکان مطالعه همزمان با فعالیت‌های دیگر، کاهش هزینه‌ها و کمک به محیط زیست و… را نیز توضیح می‌دهد. در بخش‌های بعدی کتاب، نویسندگان به موضوعات فنی و هنری تولید کتاب گویا، شامل انتخاب کتاب، انتخاب گوینده و راوی، موسیقی، تجهیزات، نرمافزارهای تولید و ویرایش کتاب صوتی، حقوق مؤلف و همچنین نهادها نظیر انجمن ناشران صوتی(APA) جایزه آئودی، جایزه ادیسه برای کتاب گویا، و تولیدکنندگان داخلی و خارجی و فروشگاه‌های کتاب صوتی می‌پردازند.

درک جهان با همه حواس

فراگیر شدن مخاطبان و استفاده از کتاب‌های صوتی منافی خواندن کتاب نوشتاری نیست، بلکه به نوعی یافتن دیگریِ نادیده است به شکلی هنرمندانه‌تر، و درک و لذت بردن از جهان به صورتی کامل‌تر. آنطور که ناصر فکوهی در بخشی از مقدمه می‌گوید: «در خوانش کتاب شنیداری که به تاریخچه آن در کتاب حاضر پرداخته شده، همواره «دیگری» هایی به جز خود، حضور دارند، آن که می‌خواند یا روایتگر، آن که موسیقی می‌نوازد و آنان که صداهای اطراف خوانش را می‌سازند؛ تخیل به این شکل می‌تواند رشد و آزادی بیشتری بیابد… همانگونه که یوهانی پالاسما نیز اعتراضش بر هژمونی حس بینایی نسبت به حس‌های دیگر است، نه مبتنی بر نفی حس بینایی بود و نه کاهش و کم جلوه دادن ارزش آن در خلاقیت؛ بلکه بر این نکته ظریف تکیه داشت که وقتی ما حس‌های بسیار پراهمیتی چون شنوایی و چشایی و بویایی و از همه بیشتر بساوایی را کنار می‌گذاریم، نمی‌توانیم جهان را به گونه‌ای که هست درک کنیم و از همه زیبایی‌های آن لذت ببریم.»

کتاب «درآمدی نو بر کتاب گویا» که در ۲۹۲ صفحه توسط نشر کتاب کوچه منتشر شده و با قیمت ۳۴۰ هزار تومان در دسترس علاقمندان است. مطالعه این کتاب کمک می‌کند تصویری جامع درباره کتاب گویا از زوایای مختلف نظری و فلسفی، انسان شناسانه و جامعه شناسانه، فرهنگی، فنی، اجتماعی و اقتصادی به‌دست آورید.