ریزگردها فقط «خارجی» نیستند؛ آیا جنگ ۱۲ روزه در آلودگی تهران نقش دارد؟

دکتر مهدی رهنما در گفتگو با خبرنگار مهر در مورد منشاء ریزگردها در آلودگی اخیر شهرهای مختلف ایران اظهار کرد: بسته به منطقه جغرافیایی که گردوخاک در آن اتفاق افتاده، منشاء ریزگردها متفاوت است. در برخی مناطق کشور منشاء گردوخاک داخلی است و برخی نقاط منشاء آن‌ها خارجی است. برای مثال در این روزها منشا بخش عمده گردوخاک در جنوب غرب و غرب کشور خارجی است و از کشورهای عراق، عربستان، کویت و… به سمت ایران حرکت کرده‌اند.

وی ادامه داد: منشاء پدیده گردوخاک شهر تهران در روزهای اخیر بر اساس مدل‌سازی‌ها و پایش‌هایی که در پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو انجام شده، داخلی بوده است. این گردوخاک از استان تهران، البرز، بخش‌هایی از استان مرکزی، استان قزوین و قم به سمت تهران حرکت کرده است.

به گفته رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو، گردوخاک جنوب شرق کشور به طور عمده منشاء خارجی داشته و از نواحی مرزی ایران با افغانستان و پاکستان این گردوخاک حرکت کرده و با گردوخاک منتشر شده از منشاء داخلی تشدید شده است. به‌ویژه در استان سیستان و بلوچستان و کرمان توالی پدیده گردوخاک با منشاء‌های داخلی و خارجی موجب تشدید این پدیده می‌شود.

وی خاطر نشان کرد: در شمال شرق کشور نیز ترکیبی از گردوخاک با منشا داخلی (در استان خراسان رضوی) و منشاء خارجی (از کشور ترکمنستان) داریم که همزمان فعال شدند و موجب ایجاد هوای غبار آلود در این مناطق شدند.

گردوخاک با منشاء داخلی در حال افزایش است

رهنما با اشاره به نقش تالاب صالحیه در گردوخاک تهران گفت: در مدل‌های ما تالاب صالحیه به عنوان بخشی که تشدید کننده گردوخاک تهران است، نشان داده شده و این تالاب در افزایش غلظت گردوخاک روزهای اخیر فعال بوده است.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو در پاسخ به این سوال که آیا الگوی ریزگردها در سال‌های اخیر تغییر داشته است یا خیر؟ گفت: مدل‌سازی‌هایی که ما در پژوهشگاه انجام داده‌ایم، نشان می‌دهد که هنوز هم منشا بخش عمده ریزگردها در کشور خارجی است و ما تحت تاثیر گردوخاک کشورهایی مانند سوریه، عراق، عربستان، کویت، افغانستان، پاکستان و ترکمنستان تحت قرار می‌گیریم. ولی در سال‌های اخیر به دلیل شرایط تغییر اقلیم و خشکسالی‌های مداومی که کشور با آن درگیر بوده و به دنبال آن از بین رفتن پوشش گیاهی طبیعی، کمبود بارش، کاهش رطوبت خاک و … گردوخاک با منشا داخلی بیشتر شده است.

حملات جنگ ۱۲ روزه باعث آلودگی هوای تهران شده است؟

این متخصص سنجش از دور در پاسخ به این سوال که آیا حملات رژیم صهیونیستی و تخریب ساختمان‌ها و … می‌تواند باعث ایجاد گردوخاک و آلودگی هوا در تهران باشد؟ گفت: این موضوع را تائید نمی‌کنیم؛ چراکه حملات رژیم صهیونیستی نقطه‌ای بوده ولی گردوخاکی که در حال حاضر با آن مواجه هستیم، پهنه وسیعی از استان تهران را تحت تاثیر قرار داده است. این حملات در سطح شهر تهران اتفاق افتاده است ولی این گردوخاک از غرب تا شرق استان تهران را در بر گرفته و تا سمنان، اصفهان، قم و… نیز درگیر این مشکل شده‌اند؛ به همین دلیل این موضوع را تائید نمی‌کنیم.

رهنما افزود: ممکن است در مناطقی که مورد حمله قرار گرفته، به صورت منطقه‌ای همانند زمانی که عملیات‌های عمرانی انجام می‌شود، گردوخاک بیشتر از سایر نقاط باشد؛ ولی این‌که بگوییم حملات سبب تشدید گردوخاک شده است را رد می‌کنیم. بخش عمده گردوخاک این روزها منشا طبیعی دارد و به دلیل تغییر اقلیم و فعال شدن کانون‌های بالقوه و بالفعل داخلی و خارجی است.

باید به گردوخاک عادت کنیم؟

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو در واکنش به صحبت یکی از مسئولان مبنی بر این‌که «مردم باید به گردوخاک عادت کنند»، گفت: من با این صحبت نه موافق هستم، نه مخالف. ما باید بپذیریم که کشور ما قرن‌هاست خشک، بیابانی و با حداقل پوشش طبیعی زمینی و … بوده است. در گذشته در معماری و نحوه زندگی در مناطق مختلف کشور نظیر مناطق مرکزی و جنوبی پارامترهای اقلیمی را در نظر می‌گرفتند و به تاب‌آوری در مقابل پدیده‌هایی نظیر خشکی، کم آبی و طوفان‌های گردوخاک رسیده بودند که در سال‌های اخیر این موضوعات مورد توجه قرار نگرفته است.

وی ادامه داد: بنابراین از این نظر ما باید بپذیریم که در یک کشور بیابانی، خشک، با بارش کم و دمای بالا و امکان وقوع پدیده‌های جوی نظیر گردوخاک زندگی می‌کنیم. همچنین باید بپذیریم که تاثیر عامل تغییر اقلیم در منطقه آسیا، به‌ویژه جنوب غرب آسیا و ایران خیلی زیاد است به‌طوری‌که علاوه بر افزایش وقوع و شدت پدیده‌های حدی، حتی طول فصل‌های ما نیز دچار تغییر شده‌اند. برای مثال زمان وقوع شرایط آب و هوایی فصل تابستان از دو ماه تقریباً به ۴ ماه رسیده است. فصل بهار کوتاه‌تری را تجربه می‌کنیم که این‌ها قطعاً اثرات بلند مدتی را در پی خواهند داشت. ولی این بخش که دست روی دست بگذاریم و بپذیریم گردوخاک وجود دارد را من نمی‌پذیرم.

این پژوهشگر تاکید کرد: در حال حاضر روش‌های مقابله با بیابان‌زایی، روش‌های تثبیت کانون‌های گردوخاک، روش‌های آمایش سرزمینی و همچنین کشاورزی حفاظت شده و … را داریم که از این طریق می‌توانیم آثار و تبعات تغییرات اقلیم را کاهش دهیم. اگر برنامه آمایش سرزمینی در خصوص کشاورزی داشته باشیم، زمین‌های کشاورزی به کانون گردوخاک تبدیل نخواهند شد. اگر تثبیت کانون‌های گردوخاک در زمان مناسب انجام شود، به کاهش انتشار گردوخاک کمک خواهد کرد.

تجارب کشورهای مختلف برای مدیریت گردوخاک

به گفته این مسئول؛ ما باید روش‌های تثبیت کانون، روش‌های کاهش اثرات طبیعی بر شیوع گردوخاک و … را در برنامه داشته باشیم و سازمان‌هایی مثل سازمان منابع طبیعی کشور در بخش بیابان، سازمان محیط زیست کشور به‌ویژه دفتر تغییر اقلیم و ستاد ملی گرد و غبار این موضوعات را باید در دستورکار داشته باشند.

رهنما با تاکید بر این‌که راهکارهای تک‌بعدی برای کاهش گردوخاک به نتیجه نمی‌رسد، گفت: بر اساس مدل‌هایی که در دنیا در حال انجام است، ما باید یک روش یکپارچه را در نظر بگیریم. یعنی هم‌زمان مدیریت منابع آب، مدیریت منابع طبیعی، مدیریت مراتع و مدیریت یکپارچه سرزمینی داشته باشیم و همه عوامل موثر در این زمینه را در قالب یک برنامه جامع به دستگاه‌های ذی‌ربط ابلاغ کنیم. این مدیریت جامع در کشور چین، کشورهای عربی به‌ویژه عربستان و همچنین اسپانیا به خوبی نتیجه داده است و ما نیز اگر به این سمت حرکت کنیم در زمان کوتاه‌تر و با اثربخشی بهتری می‌توانیم این مشکل را در کشور حل کنیم.

معضل نبود شبکه یکپارچه داده‌های هواشناسی در کشور

این متخصص سنجش از دور در پاسخ به این سوال که آیا زیرساخت‌های جمع‌آوری داده و سنجش کیفیت هوا و به ویژه ریزگردها در کشور ما وضعیت مطلوبی دارند یا خیر؟ گفت: خیر؛ متاسفانه ما یک شبکه یکپارچه منسجم جمع‌آوری داده‌های زمینی در خصوص پدیده گردوخاک در سطح کشور نداریم. ایستگاه‌هایی هم که در حال حاضر موجود است، یکپارچه نیستند و بخشی از آن در شرکت کنترل کیفیت هوای شهرهای مختلف قرار دارد، برخی ایستگاه‌ها مربوط به شبکه پایش سازمان حفاظت محیط زیست کشوری است و بخشی از این شبکه در سازمان هواشناسی کشور است. ولی هیچ‌کدام از آن‌ها به صورت یکپارچه قابل دسترس نیست و داده‌های آن‌ها به اشتراک گذاشته نمی‌شود.

وی با بیان این‌که به دلیل قوانین و محدودیت‌ها سامانه یکپارچه برای اشتراک‌گذاری داده‌ها وجود ندارد، گفت: همچنین این شبکه نقاط ضعف زیادی دارد و تراکم شبکه اندازه‌گیری زمینی بسیار پایین است. معمولاً شبکه‌ها در کلان‌شهرها قرار دارند و برخی شهرهای کوچکی که حتی کانون‌های گردوخاک فعال دارند، به‌ویژه مناطق مرکزی کشور، شبکه فاقد ایستگاه است یا ایستگاه‌های کمی دارد.

وی افزود: در بخش‌هایی که نیاز به پایش بیشتری دارد نیز شبکه متراکم نداریم و داده‌ها به اشتراک عمومی قرار داده نمی‌شود و از نظر شبکه پایش و اندازه‌گیری زمینی ما در مضیقه هستیم و شرایط مناسبی نداریم.

منشاء ریزگردها چگونه شناسایی می‌شود؟

این پژوهشگر در مورد روش‌های شناسایی منشا ریزگردها توضیح داد: برای شناسایی منشا گردوخاک مدل‌ها و روش‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد و از تمامی مدل‌ها به صورت ترکیبی استفاده می‌شود. ما در پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو با ترکیب مدل‌های زمینی و مدل‌های هواشناسی چند محصول تولید کرده‌ایم که در آن از تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های سنجش ایستگاه‌های زمینی و هم مدل‌های پیش‌بینی بومی شده استفاده می‌کنیم. از ترکیب تمام این مدل‌ها یک مدل بومی تولید کرده‌ایم که در پژوهشگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد و ترکیبی از مدل هواشناسی، مدل زمینی، تصاویر ماهواره‌ای و سایر داده‌ها است.

وی خاطر نشان کرد: به عنوان نمونه داده‌ای به نام داده «درصد سنگ فرش زمین» وجود دارد که میزان درصد سنگ فرش شدن یک محدوده را نشان می‌دهد و مشخص می‌کند که در یک محدوده یک متر در یک متر مربع، چند درصد سنگ وجود دارد. این نشان می‌دهد که قابلیت خیزش گردوخاک چه مقدار است. همچنین فرسایش پذیری سرزمینی و داده‌هایی مبتنی بر این‌که میزان فرسایش‌پذیری هر نقطه بر اساس عاملی مانند باد چقدر است.

رهنما اظهار کرد: ما همه این داده‌ها را با یکدیگر و با مدل‌های هواشناسی ترکیب کرده و در نهایت یک مدل یکپارچه ایجاد کرده‌ایم و در حال تولید محصول «پیش‌بینی غلظت گردوخاک» هستیم که بر اساس آن منشاء گردوخاک را نیز شناسایی کنیم.

وی در مورد استفاده از هوش مصنوعی برای پیش‌بینی‌های هواشناسی گفت: ما در حال حاضر طرح‌هایی را در زمینه هوش مصنوعی در دست اقدام داریم که در آینده نزدیک از آن‌ها رونمایی خواهد شد.