شاعر «ماشین مشدی ممدلی» کیست؟؛ جمالزاده درباره غلامرضا روحانی چه گفت؟

به گزارش خبرنگار مهر، امروز ۸ شهریور، مصادف با درگذشت غلامرضا روحانی، شاعر و طنزپرداز برجسته ایرانی است که در ۸ شهریور ۱۳۶۴ درگذشت. روحانی که با تخلص «اجنه» شناخته می‌شود، یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در ادبیات طنز ایران به شمار می‌رود. این طنزپرداز، زاده مشهد و متولد سال ۱۲۷۶ است. روحانی از سنین جوانی به سرودن شعر پرداخت و اشعارش به زودی در جراید و نشریات معروفی مانند «گل زرد»، «امید» و «نسیم شمال» منتشر شد.

شعرهای روحانی به‌ویژه در زمینه طنز، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند که آن‌ها را از دیگر آثار هم‌عصرانش متمایز می‌کند. یکی از بارزترین ویژگی‌های شعر او، انتقاد اجتماعی و نزدیک بودن به زبان عامه است. روحانی با نگاهی تیزبین و انتقادی به مشکلات اجتماعی و فسادهای اداری دوران پهلوی اول و نیز به بررسی معضلات جامعه می‌پردازد. او با استفاده از زبان طنز، نواقص و مشکلات را به تصویر می‌کشد و مخاطب را به تفکر وادار می‌کند.

زبان ساده و روان یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته اشعار روحانی است. او با به‌کارگیری اصطلاحات کوچه‌بازاری و زبان عامه مردم، توانسته است ارتباط نزدیکی با خوانندگان خود برقرار کند. این سادگی در زبان، شعرهای او را از میان دفتر و انجمن‌های ادبی، به دل کوچه و بازار و مخاطبان اصلی خود که مردم هستند، برده است. به عنوان مثال، اشعار معروفی مانند «ماشین مشدی ممدلی» و «حلوای تن تنانی» که تا امروز بر زبان کوچک و بزرگ جاری است و ردی از خود بر حافظه جمعی مردم ایران جا گذاشته است، نشان‌دهنده این سادگی و در عین حال ماندگاری شعر اوست.

تصویرسازی و عفت کلام در طنز

روحانی در شعرهای خود از تصویرسازی‌های زیبا و بدیع استفاده می‌کند. او با توانایی خاصی که در خلق تصاویر ذهنی دارد، می‌تواند احساسات و افکار خود را به طور مؤثر منتقل کند. این تصویرسازی‌ها به‌ویژه در اشعار طنز او، به جذابیت و ماندگاری آثارش کمک کرده است.

یکی از جنبه‌های مهم دیگر در اشعار روحانی، عفت کلام و رعایت ادب است. او هرگز طنز خود را به سمت هزل و بی‌ادبی نمی‌برد و این ویژگی باعث محبوبیت و ماندگاری اشعارش در میان مردم شده است. جمال‌زاده، یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان معاصر و ملقب به پدر داستان‌نویسی ایران، در مقدمه‌ای بر آثار روحانی به این نکته اشاره کرده و بر اهمیت تمایز بین فکاهیات و نوشته‌های بی‌محتوا تأکید کرده است.

نگاه انتقادی به جامعه

غلامرضا روحانی با استفاده از زبان طنز، به بررسی مشکلات اجتماعی و فرهنگی جامعه می‌پردازد. او از موضوعاتی چون افیون، دخان، خرافات، و بی‌سوادی سخن می‌گوید و نجات ایران را در تحصیل علم و دانش می‌داند. این نگاه انتقادی و اجتماعی، به آثار او عمق بیشتری می‌بخشد و نشان‌دهنده آگاهی او از مسائل زمانه‌اش است. پرداختن به این موضوعات در زمانه‌ای که فرهنگ جامعه در دوره پهلوی رو به افول است و تنها بخش بسیار کوچکی از مردم دارای سواد هستند، نشان‌دهنده نگاه تیزبین و تحلیل دقیق او از جامعه است. توجه او به مسائل اجتماعی چنان بود که او را «شاعر مشکلات مردم» خطاب می‌کردند.

شهرت غلامرضا روحانی و استقبال خوانندگان از شعرهای او باعث شد در ۱۳۱۳ خورشیدی حدود ۱۰۰۰ بیت از اشعار خود را با عنوان «طلیعه فکاهیات روحانی» منتشر کند. از آنجا که شعرهای روحانی فکاهه یا طنز انتقادی بود و معطوف به آسیب‌های اجتماعی و فسادهای اداری و حکومتی (پهلوی اول) می‌شد، کتاب با استقبال خوبی روبه‌رو و به سرعت نایاب شد.

محمدعلی جمال‌زاده این کتاب را تحسین کرد و در یادداشتی برایش نوشت «به یقین نام نامی آقای روحانی مستحق بقاست و فارسی‌زبانان سال‌های دراز به ترنم اشعار ایشان رطب اللسان خواهند بود». جمال‌زاده در کتاب فرهنگ لغات عامیانه، با آوردن نمونه اشعار غلامرضا روحانی از روزنامه‌های فکاهی امید، گل زرد، نسیم شمال، ناهید و البته نشریه توفیق، در توضیح اصطلاحات عوام، از او با عنوان «رئیس طایفه فکاهی سرایان» یاد کرد؛ عنوانی که تا امروز برای این شاعر طنزپرداز استفاده می‌شود و بسیاری‌ها او را از سرآمدان طنز در روزگار معاصر می‌دانند.

غلامرضا روحانی، با آثارش نه‌تنها به غنای ادبیات طنز ایران افزوده، بلکه به عنوان شاعر، راوی بخشی از تاریخ معاصر کشور و اشعارش آیینه‌ای بر مسائل اجتماعی دوره پهلوی اول بوده است. آثار او، به ویژه «طلیعه فکاهیات روحانی» و «کلیات اشعار و فکاهیات روحانی» و «یکی یه پوله خروس» گواهی بر توانایی و خلاقیت او در عرصه ادبیات طنز است.