عواملی که «ملک» را بزرگترین واقف حرم رضوی کرد؛ تیزهوشی برابر رضاشاه

به گزارش خبرنگار مهر، چهارم مرداد یادآور رحلت مردی است که دارایی اش را وقف حرم مطهر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام کرد. حاج حسین ملک، یکی از برجسته‌ترین واقفان تاریخ معاصر ایران و از ثروتمندترین افراد در دوران خود، بخش عظیمی از دارایی‌های بی‌کران خود را وقف امور خیریه، فرهنگی و مذهبی، به ویژه در راه آستان قدس رضوی، نمود. او در سال ۱۲۵۰ هجری شمسی در تهران دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی در سن ۱۰۱ سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر پاک او در حرم مطهر امام رضا (ع) به خاک سپرده شد تا در جوار امام رئوف آرام گیرد.

خانواده اش اصالتاً تبریزی و مجتهد زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به کسوت روحانیان درنیامد، بلکه در جنگ‌های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت. پس از جنگ به تجارت روی آورد و از امتیاز دوستی با میرزا تقی خان امیرکبیر برخوردار شد. امیرنظام، پیشکار ولیعهد قاجار در آذربایجان بود و هنگامی که محمد شاه قاجار از دنیا رفت، ۱۰۰ هزار تومان از آقا مهدی قرض گرفت تا ناصرالدین میرزای ولیعهد را از تبریز به تهران بیاورد و به تخت بنشاند. آقا مهدی هم به تهران آمد و به پاس خدماتش لقب ملک التجاری گرفت. بعد از آقا مهدی این لقب به فرزندش محمد کاظم رسید که خصایل متفاوتی را از خود بروز می‌داد. در جوانی ورزشکار و دست پرورده پهلوان ابراهیم یزدی بود. سپس مثل پدر وارد تجارت شد. از سیاست نیز برکنار نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت.

حاج حسین و خواهران و برادرانش با چنین تباری و در خانه چنین مرد بزرگی پرورش یافتند. چون پدرش به مدارس جدید با دیده تردید می‌نگریست و ترس از دست دادن ایمان فرزندان در تعلیمات مدارس جدید را داشت، حسین را به مدارس دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا به تحصیل علوم قدیمه همت گمارد. استادان او سید محمدعلی مازندرانی و میرشهاب الدین نیریزی بودند و گویا با میرزا ابوالحسن جلوه حکیم بزرگ صمیمیت داشت. حاج حسین اما دور از چشم پدر به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه را بیاموزد. در آنجا با محمد علی فروغی ادیب شهیر و نخست وزیر سال‌های بعد هم دوره بود.

علاقه عمیق او به وقف، به ویژه برای حرم مطهر امام رضا (ع)، تحت تأثیر فعالیت‌های بشردوستانه و خیرخواهانه پدرش شکل گرفت و در طول زندگی او به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌هایش تبدیل شد. حاج حسین ملک در طول عمر پربرکت خود، موقوفات بی‌شماری را به ثبت رساند که بخش اعظم آن‌ها به آستان قدس رضوی تعلق گرفت. ارزش این موقوفات در زمان خود به بیش از دو میلیارد تومان می‌رسید که نشان‌دهنده سخاوت بی‌حد و حصر و دید بلندمدت او بود.

مهم‌ترین موقوفات برای آستان قدس رضوی و حرم امام رضا (ع)

ایده تأسیس یک کتابخانه بزرگ و جامع، در سن ۲۸ سالگی و پس از تهیه نسخه‌ای ارزشمند از دیوان ابن یمین فریومدی در نیشابور، به ذهن حاج حسین خطور کرد. او در ابتدا این کتابخانه را در مشهد تأسیس کرد و سپس آن را به خانه اجدادی خود در تهران، واقع در بازار بین‌الحرمین، منتقل نمود تا عموم مردم بتوانند از آن بهره‌مند شوند.

در سال ۱۳۱۶ شمسی، او این کتابخانه و موزه را به آستان قدس رضوی وقف کرد. این مجموعه بی‌نظیر نه تنها شامل هزاران نسخه خطی و چاپی بسیار ارزشمند بود، بلکه اموال شخصی و نفیس او مانند فرش‌های دستباف، لوسترهای عتیقه، مبلمان، نقاشی‌های هنری، تمبرهای کمیاب، سکه‌های قدیمی و آثار لاکی زیبا را نیز در بر می‌گرفت که مجموعه اولیه موزه ملک را شکل دادند.

طبق وقف‌نامه دقیق و جامع حاج حسین، کتابخانه همه روزه به جز ایام تعطیل باز است و کتاب‌ها باید در محل مطالعه شوند تا از آسیب دیدن آن‌ها جلوگیری شود. هدف اصلی این شرط، حفظ و نگهداری این گنجینه‌های ارزشمند برای نسل‌های آینده بود.

برای تضمین تداوم توسعه و پایداری کتابخانه، حاج حسین در سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۳۰ شمسی، اموال قابل توجهی از جمله ۲۰ قطعه زمین کشاورزی وسیع در خراسان و تعداد زیادی مغازه در بازار تهران را نیز وقف کرد. درآمد حاصل از این موقوفات به خرید کتاب‌های جدید و اقلام موزه، اداره و نگهداری کتابخانه (شامل مرمت و نگهداری کتاب‌ها و پرداخت حقوق کارکنان)، برگزاری جشن‌ها در میلاد ائمه اطهار (ع) و مبعث پیامبر اکرم (ص)، بزرگداشت میلاد امام رضا (ع)، برگزاری مراسم عزاداری در ماه محرم و برگزاری مراسم‌های دیگر اختصاص یافت. این اقدام نشان‌دهنده آینده‌نگری و تعهد او به توسعه پایدار این مرکز فرهنگی بود.

در سال‌های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ شمسی، او موقوفات دیگری را نیز ثبت کرد و بخشی از درآمد آن‌ها را به کتابخانه و موزه و بخش دیگری را به ساخت و اداره بیمارستانی در چناران خراسان اختصاص داد. این اقدام نشان‌دهنده توجه حاج حسین به سلامت و رفاه عمومی جامعه بود. در سال ۱۳۲۳ شمسی، حاج حسین ملک زمین ساختمان جدید کتابخانه و موزه را نیز وقف کرد. این ساختمان جدید در منطقه تاریخی باغ ملی (میدان مشق) تهران با تلاش و نظارت آستان قدس رضوی ساخته شد. موزه ملی ملک به عنوان یک نهاد فرهنگی غیردولتی و غیرانتفاعی، تحت نظارت مستقیم آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند و به تمامی مفاد وقف‌نامه حاج حسین پایبند است.

علاوه بر کتابخانه و موزه، حاج حسین ملک میلیون‌ها متر مربع زمین در خراسان را برای مصارف عمومی وقف کرد. این موقوفات وسیع شامل باغ‌های شخصی او، کمک به بازسازی و توسعه پرورشگاه‌ها، تأمین کمک هزینه سالانه برای نیازمندان و بازنشستگان سالخورده، حمایت مالی از کودکان خردسال، ساخت مدارس ابتدایی و دبیرستان، بیمارستان‌ها، مساجد، حمام‌های عمومی و وقف قنات‌ها و چاه‌ها برای تأمین آب شرب و کشاورزی نیز می‌شد. این اقدامات نشان‌دهنده نگاه جامع او به نیازهای جامعه و تلاش برای بهبود کیفیت زندگی مردم بود. در زمان فوت حاج حسین ملک در سال ۱۳۵۱ شمسی، تولیت و نظارت بر تمامی موقوفات او، به ویژه کتابخانه و موزه ملی ملک، مستقیماً به آستان قدس رضوی منتقل شد. این وصیت نشان‌دهنده اعتماد کامل او به آستان قدس و اطمینان از حسن اجرای نیات خیرخواهانه‌اش بود.

تیزهوشی حاج حسین ملک در برابر رضا شاه

زنده‌یاد محمد گلبن نویسنده، پژوهشگر و فهرست‌نگار می‌گوید: «من در محله پله نوروزخان در بازار تهران زندگی می‌کردم که «حاج حسین آقا ملک» هر روز ساعت ۹ صبح می‌آمد و به کتابخانه می‌رفت. قضیه مربوط به سال ۱۳۳۰ می‌شود که هنوز از پا نیفتاده بود. او نظم خاصی در کتابخانه داشت. هر کسی سر جا و سر کارش بود، از او حساب می‌برد. هر روز سر ساعت ۱۰ دقیقه به ۹، سر پله نوروزخان از ماشین پیاده‌اش می‌کردند و یواش یواش تا کتابخانه می‌رفت. منزل‌شان در باغ صبا بود. همان جایی که امروز خیابان شریعتی، خیابان ملک است. بعضی موقع‌ها هم ظهر از همین راه برمی‌گشت، بعضی موقع‌ها هم از طرف مسجد شاه می‌رفت. مسجد شاه نماز می‌خواند و به منزل می‌رفت. بعد از ظهرها من کم دیدم که به کتابخانه بیاید چون کتابخانه تا ساعت ۸ شب باز بود.

حاج حسین آقا جوانی اش را مدتی در مشهد بوده و در مشهد تجارتخانه بزرگی داشتند، ملک و املاک بزرگی داشتند ولی وقتی که به تهران آمد، کتابخانه را در تهران دایر کرد. ولی بیشتر تابستان‌ها سری به مشهد می‌زد و عموماً اینجا مشغول کتابخانه بود. کتابخانه تمیزی بود؛ از خانه‌های قدیمی که مخصوص کتابخانه درست شده بود و بالایش کتابخانه ملک نوشته شده بود. حاج حسین آقا آن چیزی را که به درد خودش و کتابخانه می‌خورد، به هر طریقی بود از دست نمی‌داد. ایشان خیلی حسابگر بود و سعی می‌کرد هر چیزی را به قیمت بخرد. به هر حال آقای ملک، کاری کرد کارستان».

گفته می‌شود رضا شاه برای تصاحب اموال زمین‌داران ترفند خاصی داشت و اینکه در مهمانی از زمینی تعریف می‌کرد و وقتی صاحب زمین به تعارف می‌گفت «پیشکش» کاغذ و قلم را آماده می‌کرد و زمین را از چنگ صاحبش بیرون می‌آورد. گلبن در این زمینه می‌گوید: «حاج حسین زرنگ هم بود. نقل شده که رضا شاه در یک میهمانی به حاج حسین آقای ملک می‌گوید که حاج حسین آقا باغ خیلی خوبی است. می‌گوید قربان اینجا وقف زوار امام رضا است.»

حاج حسین ملک با بینش عمیق، سخاوت بی‌نظیر و درایت مثال‌زدنی خود، میراثی گرانبها از موقوفات را برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشت که همچنان در خدمت اهداف فرهنگی، آموزشی، درمانی و مذهبی، به ویژه در راستای اهداف مقدس آستان قدس رضوی، قرار دارد و نام او را برای همیشه در تاریخ ایران جاودانه ساخته است. یاد این مرد بزرگ تاریخ ایران گرامی.