فرهنگستان زبان از آغاز تا امروز؛ چه کسانی عضو فرهنگستان بودند؟

به گزارش خبرنگار مهر، بیست و ششم شهریورماه، سالروز تأسیس «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» است که اهل فن آن را به فرهنگستان سوم می‌شناسند.

در تاریخ ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ فرهنگستان ایران با تصویب هیأت وزیران بنیان نهاده شد و نهاد نیکویی پایه گذاری شد که عدّۀ بسیاری از دیرباز آرزوی تأسیس آن را داشتند، به این امید که این نهاد بتواند مشکلات و کمبودهای زبان فارسی را در عصر هجوم واژه‌های بیگانه برطرف کند. نام این نهاد در طی سال‌ها دستخوش تغییراتی شد، اما وظایف آن تقریباً همان وظایف است: فرهنگستان ایران از ۱۳۱۴ تا ۱۳۳۲ شمسی معروف به فرهنگستان اوّل / فرهنگستان زبان ایران از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ شمسی معروف به فرهنگستان دوم / فرهنگستان زبان و ادب فارسی از ۱۳۶۸ شمسی تا کنون معروف به فرهنگستان سوم.

پیش از تأسیس فرهنگستان ایران در خرداد ۱۳۱۴ شمسی، انجمنی در سال ۱۳۰۳ شمسی تشکیل شد که وظیفه آن وضع لغات و اصطلاحات جدید برای پاسخ‌گویی به نیازهای نظامی آن زمان بود. این انجمن شامل نمایندگانی از وزارتخانه‌های جنگ، معارف، و اوقاف و صنایع مستظرفه بود و نخستین جلسۀ خود را در آبان ماه همان سال برگزار کرد. جلسات انجمن به‌صورت هفتگی تا پایان سال ۱۳۰۳ ادامه داشت.

اعضای انجمن شامل یحیی دولت‌آبادی، غلامحسین رهنما و دکتر صدیق اعلم از وزارت معارف، و سرتیپ غلامحسین مقتدر، سرلشکر جلایر (سردار مدحت)، سرلشکر غفاری (سردار مقتدر)، سرهنگ مهندس رضا شیبانی، سرهنگ کریم معاون نظام، سرلشکر حاج محمد رزم‌آرا، سرهنگ علی‌کریم قوانلو و رشید یاسمی از وزارت جنگ بودند. این انجمن در مدت فعالیت خود حدود سیصد واژه و اصطلاح جدید تصویب کرد که بیشتر در حوزه‌های نظامی نظیر علوم هوایی، مهندسی نظام، توپخانه، سازمان نظام و افزارها و ادوات جنگی کاربرد داشتند. برخی از واژه‌های مصوب این انجمن _که امروز کاملاً جا افتاده و بدیهی به نظر می‌رسد_ عبارت بودند از هواپیما، فرودگاه، خلبان، آتشبار و گردان. این تلاش‌ها سنگ بنای مهمی برای شکل‌گیری فرهنگستان ایران و توسعه زبان فارسی در حوزه‌های علمی و تخصصی محسوب می‌شود.‌

فرهنگستان ایران، فرهنگستان اول

فرهنگستان ایران نهادی بود که برای حفظ و گسترش زبان فارسی و ایجاد واژگان علمی و ادبی تأسیس شد. این ایده پس از احساس نیاز جدی در کشور و با گذر از چالش‌های سیاسی متعدد در سطح مقامات دولتی و دربار شکل گرفت. پس از یازده سال تلاش و بررسی، وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه با مشورت اهل فن، اساسنامه‌ای در شانزده ماده تهیه کرد که به تصویب هیئت وزرا به ریاست محمدعلی فروغی رسید.

فرمان تشکیل فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول) در تاریخ ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ صادر شد و نخستین جلسه رسمی آن در روز شنبه، ۱۲ خرداد همان سال در مدرسه عالی حقوق برگزار گردید. این جلسه با حضور ۲۴ عضو پیوسته برگزار شد و هدف آن سامان‌دهی به زبان فارسی و جایگزینی واژه‌های بیگانه با معادل‌های فارسی بود. ریاست فرهنگستان ابتدا بر عهده محمدعلی فروغی بود و سپس حسن وثوق این مسئولیت را بر عهده گرفت. جلسات عمومی این نهاد هر دوشنبه برگزار می‌شد و اعضای آن در موضوعات مختلف زبانی و ادبی به بحث و تبادل نظر می‌پرداختند. تأسیس فرهنگستان ایران نقطه عطفی در تاریخ زبان فارسی محسوب می‌شود و تأثیرات آن تا امروز نیز قابل مشاهده است.

اعضای فرهنگستان اول شامل استادان برجسته و چهره‌های نامدار ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران بودند. از جمله این افراد می‌توان به ملک‌الشعرای بهار، علی‌اکبر دهخدا، ابوالحسن و محمدعلی فروغی، سعید نفیسی، سیّد نصرالله تقوی، رضازاده شفق، بدیع‌الزمان فروزانفر، علی‌اصغر حکمت، عبدالعظیم قریب، حسین گل‌گلاب، رشید یاسمی، رهنما، ادیب‌السلطنه سمیعی، صدیق اعلم و فاطمی اشاره کرد. در سال‌های بعد نیز افراد دیگری به این گروه پیوستند که از جمله ابوالقاسم غنی، پورداود، اقبال آشتیانی، محمد حجازی، قزوینی، تدیّن، مسعود کیهان، جلال همایی، رعدی آذرخشی، احمد بهمنیار، حسنعلی مستشار، سرهنگ مقتدر، مصطفی عدل، علی‌اکبر سیاسی و محمود حسابی این افراد با دانش و تخصص خود نقش بسزایی در پیشبرد اهداف علمی و فرهنگی فرهنگستان ایفا کردند.

فرهنگستان زبان ایران، فرهنگستان دوم

فرهنگستان دوم زبان ایران در پنجم مرداد ۱۳۴۷ تأسیس شد و تا سال ۱۳۵۷ فعال بود. این فرهنگستان از نظر سازمانی گسترده‌تر از فرهنگستان اول بود و شامل چهار پژوهشکده در زمینه‌های واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های فارسی، زبان‌های باستانی و میانه، و دستور زبان بود. فعالیت اصلی این فرهنگستان واژه‌گزینی بود و تا سال ۱۳۵۱ حدود ۶۶۵۰ واژه فارسی به عنوان معادل‌های واژه‌های بیگانه، به ویژه اروپایی و عربی، پیشنهاد داده شد.

ریاست فرهنگستان دوم بر عهده صادق کیا بود که گرایش ناسیونالیستی تندرو و زبان‌پرهیزی قوی نسبت به زبان عربی داشت. از این رو، سیاست‌های واژه‌گزینی این فرهنگستان عمدتاً مبتنی بر فارسی‌سازی و پرهیز از واژگان عربی بود. این جهت‌گیری سبب شد برخی واژه‌های مصوب فرهنگستان با استقبال کافی روبه‌رو نشوند؛ همچنین تعداد واژه‌های مصوب این فرهنگستان هم زیاد نبود. پس از انقلاب اسلامی ایران، این فرهنگستان مدتی فعال بود اما حدود سال ۱۳۶۰ منحل شد و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی جایگزین آن شد.

در مجموع، فرهنگستان دوم تلاش‌های گسترده‌ای در حوزه حفظ و پالایش زبان فارسی انجام داد و بسیاری واژه‌های ساخته شده توسط آن وارد زبان روزمره شدند، اگرچه از نظر برخی صاحب‌نظران، تأثیر کلی آن به دلیل سیاست‌های زبانی خاص محدود بود.

و سرانجام، فرهنگستان زبان و ادب فارسی

اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال ۱۳۶۸ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. این شورا، دوم مرداد ۱۳۶۹ هفده تن از محققان و ادیبان برجسته زبان و ادب فارسی را برای صدور حکم عضویّت در شورای فرهنگستان به ریاست جمهوری معرفی کرد. نخستین نشست شورای فرهنگستان، ۲۶ شهریور ۱۳۶۹ برگزار شد.

نخستین اعضای منتخب این فرهنگستان عبارت بودند از: احمد آرام، نصرالله پورجوادی، حسن حبیبی، غلامعلی حدّاد عادل، بهاءالدّین خرمشاهی، محمّد خوانساری، محمّدتقی دانش‌پژوه، سیمین دانشور، علی رواقی، سیّد جعفر شهیدی، طاهره صفّارزاده، حمید فرزام، فتح‌الله مجتبائی، مهدی محقّق، سیّد محمّد محیط طباطبایی، ابوالحسن نجفی و غلامحسین یوسفی.

اعضای پیوسته کنونی فرهنگستان ژاله آموزگار، نصراله امامی، حسن انوری، نصرالله پورجوادی، محمدرضا ترکی، مسعود جعفری جزی، احمد جلالی، غلامعلی حداد عادل، بهاءالدین خرّمشاهی، محمد دبیرمقدم، علی رواقی، علی‌اشرف صادقی، محمود عابدی، امید طبیب‌زاده، فتح‌الله مجتبائی، مهدی محقق، هوشنگ مرادی کرمانی، حسین معصومی همدانی، محمدعلی موحد و محمدجعفر یاحقی هستند.