مردی با دانشی گسترده‌تر از دانشگاه‌

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: در نامه‌اش به ایرج افشار نوشته بود: «چندی است نامه شما را دریافت کرده‌ام، ولی به مناسبت در دست نداشتن عکس، نتوانستم زودتر جواب بدهم. اینجانب در دهم ربیع‌الثانی ۱۳۲۰ مطابق با سال ۱۲۸۱ در قریه کوهستانی گزلا از قرای سفلای اردستان به‌دنیا آمده‌ام و دوره طفولیت را تا سن بیست و دو سالگی در قصبه زواره اردستان زندگی کرده‌ام. از سال ۱۳۲۰ شمسی به بعد در تهران به بهانه تحصیل و سپس به‌عنوان کار سکونت داشته‌ام. درسی که به کار دنیا و آخرت بخورد، نخوانده‌ام. مدرسه‌ای که قابل باشد ندیده‌ام. سه‌سالی عنوان محصلی شعبه ادبیات دارالفنون و مدرسه حقوق را داشتم. ولی اگر اندکی به خواندن و نوشتن آشنایی دارم، ربطی به مدرسه ندارد. پیش خود شکسته بسته قدری فارسی و عربی و فرانسه و انگلیس و خیلی کم، آلمانی یاد گرفته‌ام. تألیفی که قابل باشد، ندارم. چند جزوه و رساله در برخی موضوعات به‌هم پیوسته‌ام که غالباً میل به چاپ آنها را نداشته‌ام.

مقداری مقالات در مجلات و جراید نوشته‌ام که فعلاً به کفّاره تحریر آنها دور از وطن در هندوستان به سر می‌برم و ریاضت می‌کشم، تا باشد تأثیر آنها از ذهن عوامل مؤثر برطرف شود. کارم معلمی بوده ولی هرگز به خوی معلمین متخلق نبوده‌ام، بلکه بیشتر به روش اهل قلم رفته‌ام. ولی اثری صحیح از قلم من خارج نشده است. به‌طور کلی عمری به بطالت گذرانده، ولی خدا را شکر که حق کسی را ضایع نکرده‌ام و اگر خدمتی انجام نداده، مرتکب کار زشتی هم نشده‌ام. با ارادت و احترام، محمد محیط طباطبایی»

سید محمد محیط طباطبایی _نویسنده فروتن نامه فوق_ متولد ۲۶ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی در زواره از توابع شهرستان اردستان در استان اصفهان، پژوهشگر ادبی، مورخ، منتقد و ادیب معاصر ایران بود.

بر خلاف آنچه خودش می‌گوید _از سر شوخ‌طبعی یا فروتنی _ مردی فاضل و پرکار بود. هرچند تحصیلات ابتدایی را در مکتبخانه گذراند و سپس در مدرسه کاسه‌گران اصفهان تحصیل کرد و زبان‌های فرانسوی و انگلیسی را فراگرفت، و بعد از دریافت دیپلم ادبی از دارالفنون تهران، وارد مدرسه حقوق شد و سپس به استخدام وزارت معارف درآمد. اما از نسل بزرگانی بود که خودآموخته و با تکیه بر هوش بی‌نظیر، حافظه قوی و علاقه بی‌پایان به دانش‌اندوزی، می‌خواند و می‌آموخت. روش سنتی شرقی در یادگیری و پژوهش، که بر خودآموزی و مطالعه‌ی عمیق تأکید دارد، در شیوه زندگی او نمایان بود. دوستانش وقتی سراغش را می‌گرفتند، او را یا در کتابخانه ملک، یا در کتابخانه مجلس شورای ملی یا در یکی دیگر از کتابخانه‌های شهر پیدا می‌کردند.

مردی با دانشی گسترده‌تر از دانشگاه

با وجود نیاز مبرم به حضور استادان توانمند در دانشگاه‌ها، او به دلیل صراحت بیان و استقلال فکری‌اش مورد بی‌مهری قرار گرفت و از فرصت تدریس در دانشگاه تهران محروم شد، یا دانشگاه‌ها از وجود او. این تصمیم نه به دلیل کمبود دانش او، بلکه به خاطر نگرانی‌هایی بود که شخصیت آزاداندیش و صراحت سخن و قلم تند او ایجاد می‌کرد. دعوت دیرهنگام پروفسور رضا برای تدریس در دانشگاه هم سزاوار و بلندنظرانه دریافت کرد؛ محیط طباطبایی با جمله‌ای کوتاه اما پرمفهوم، تصویر ناامیدی از نظامی را ترسیم کرد که استعدادهای ناب را به حاشیه می‌راند: «تا می‌توانستم مفید باشم درهای دانشگاه به رویم بسته بود. اما حالا دیگر دیر است.»

عشق به دانستن و کنجکاوی بی‌وقفه، او را به یکی از چهره‌های ماندگار در تاریخ فرهنگ و ادب تبدیل کرد. محیط طباطبایی نمونه‌ای از قدرت اراده و توانایی انسان در رسیدن به اهداف بزرگ بدون نیاز به آموزش‌های رسمی بود؛ مردی که با تلاش فردی، میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده به جا گذاشت. فعالیت‌های او شامل تدریس تاریخ، جغرافیا و زبان در دارالفنون و دانشکده افسری، مدیریت دبیرستان‌های شرف و معرفت، مدیریت مجله آموزش و پرورش و تأسیس مجله محیط است. او در وزارت فرهنگ نیز فعالیت داشت و مقاله‌های تحقیقاتی فراوانی نوشت که تعداد آنها به بیش از ۱۵۰۰ مقاله در زمینه‌های تاریخی، ادبی و فرهنگی رسید.

برخلاف جریان‌های معمول آن زمان، هیچگاه به نهادهای قدرت وابسته نشد و با آزاداندیشی و استقلال رأی درباره مسائل فرهنگی و تاریخی اظهار نظر می‌کرد. این استقلال و پرهیز از وابستگی سیاسی و علمی باعث شد نام او به عنوان منتقدی صریح و صادق در عرصه فرهنگ ایران ماندگار شود به قول زریاب خویی «حافظه نیرومند او مخزنی بود آکنده از معلومات و اطلاعات بسیار وسیع و گرانبها در تاریخ، ادب و فرهنگ ایران و اقوام مجاور. اطلاعات او در مورد تاریخ قاجار و نیز رویدادهای زمان معاصر، شرح حال رجال سیاسی و ادبی، سوابق اخلاقی، اجتماعی و سیاسی آنان بسیار چشمگیر بود. این‌گونه اطلاعات در باره رجال معاصر و قریب به زمان ما در آن دوران، در کمتر کتاب یا مجموعه‌ای دیده می‌شد و یا اصلاً دیده نمی‌شد. جوانانی مانند ما، رجال زمان خود را به‌درستی نمی‌شناختند.»

از دیگر خدمات فرهنگی وی _همانطور که در نامه ذکر شده اشاره می‌کند_ سِمَت مستشار فرهنگی ایران در دهلی و رایزن فرهنگی در عراق، سوریه و لبنان بود. در سال ۱۳۲۹ در نخستین کنگره ابن سینا در بغداد، تحقیقی به زبان عربی درباره تولد ابن سینا ارائه داد. پس از بازنشستگی در سال ۱۳۳۷، برنامه رادیویی مرزهای دانش را در رادیو ایران راه‌اندازی کرد که به گفتارهایی در زمینه فرهنگ، ادب و تاریخ اختصاص داشت و بیش از ۴۵۰ گفتار از او در این برنامه پخش شد.

بعدها با تلاش هوشنگ نهاوندی، دانشگاه ملی به نشانه قدردانی از خدمات علمی محیط طباطبایی، جلال همایی و محمدتقی مصطفوی به آنان دکترای افتخاری اعطا کرد. در سال ۱۳۵۷، انجمن آثار ملی نخستین جایزه آثار ملی را به مبلغ یک میلیون ریال به پاس تحقیقات و خدمات محیط طباطبایی اهدا کرد. در همان سال مجموعه مقالاتی تحت عنوان «محیط ادب» منتشر شد که توسط علی‌اکبر سیاسی در مراسمی فرهنگی به او تقدیم شد. در سال ۱۳۶۹ هم، محیط طباطبایی به عضویت فرهنگستان زبان و ادب ایران انتخاب شد.

آثار محیط

آثاری که از سید محمد محیط طباطبایی منتشر شده متنوع و در حوزه‌های تاریخی، ادبی و فرهنگی است. از جمله آثار مهم تجدید چاپ شده او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تحلیل مطبوعات ایران؛ تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران؛ مجموعه مقالات در مورد سید جمال الدین اسدآبادی، فردوسی، گلستان سعدی، دیوان حافظ، خیامی یا خیام (که تمایز بین خیام ریاضیدان و خیامی شاعر را بیان کرده است)، محمد زکریای رازی، اعزام محصل به اروپا؛ دیوان اشعار خود او؛ کتاب‌هایی چون عظیم پس از باب و پیش از ازل، رساله خالویه یا ایقان، طاهرا یا طاهره (پژوهشی در شعر منسوب به طاهره)، برهان قاطع، گفتگوی تازه درباره تاریخ قدیم و جدید و….

همچنین وی بر مقدمه و تصحیح دیوان حافظ، دیوان مجمر اصفهانی و گلستان سعدی نظارت داشته است و بیش از ۲۵۰۰ مقاله و ۶۰۰ خطابه علمی و تحقیقی ارائه کرده است. این آثار بخشی از تلاش‌های تحقیقی و ادبی این پژوهشگر بزرگ را نشان می‌دهند که در طول بیش از هفت دهه فعالیت فرهنگی و علمی به دست آمده‌اند.

تأثیرات حضور محیط در عرصه فرهنگ

دیدگاه‌ها و فعالیت‌های سید محمد محیط طباطبایی تأثیر عمیقی بر تاریخ‌نگاری و ادبیات ایران داشت. او رویکردی موشکافانه داشت که سبب می‌شد در بررسی آثار و شخصیت‌های ادبی و تاریخی، نکات تازه و تحلیلی ارائه کند و بسیاری از باورهای رایج را به چالش بکشد.

محیط طباطبایی بر نکته‌سنجی و نقد مستدل تاکید داشت؛ او از نخستین پژوهشگرانی بود که با روش نقادانه و استدلالی به سراغ شخصیت‌ها، متون و رویدادهای تاریخی و ادبی رفت. برای مثال، در مجموعه مقالاتی که درباره خیام نوشت، با دلیل و سند دوگانگی شخصیت خیامی شاعر و خیامی ریاضیدان را مطرح کرد و الگویی تحلیلی برای پژوهش‌های بعدی به جای گذاشت.

همچنین با تأکید بر پژوهش میدانی و بررسی منابع نسخه‌ای، او بخش عمده عمر خود را صرف مراجعه به کتابخانه‌ها و نسخه‌های خطی کرد و همین امر سبب شد آثارش غنای سندی و تحقیقی ویژه‌ای داشته باشند.

محیط طباطبایی نه تنها محقق و نویسنده بود، بلکه به آموزش عمومی و ترویج فرهنگ اهمیت می‌داد. به همین دلیل برنامه‌ای به نام مرزهای دانش را در رادیو ایران راه‌اندازی کرد و مفاهیم ادبی و تاریخی را به زبان ساده و قابل فهم برای عموم مردم توضیح داد. این برنامه‌ها باعث آشنا شدن نسل‌های مختلف با میراث فکری و فرهنگی ایران شد.

او، برخلاف جریان‌های معمول آن زمان، هیچگاه به نهادهای قدرت وابسته نشد و با آزاداندیشی و استقلال رأی درباره مسائل فرهنگی و تاریخی اظهار نظر می‌کرد. این استقلال و پرهیز از وابستگی سیاسی و علمی باعث شد نام او به عنوان منتقدی صریح و صادق در عرصه فرهنگ ایران ماندگار شود.

اگرچه او با شیوه سنتی تربیت شده بود، اما همواره تلاش داشت یافته‌های پژوهشی جدید را جذب و با سنجش انتقادی، نسبت خود را با سنت ایرانی بازتعریف کند. این سنت‌گرایی همراه با رویکرد مدرن و تلفیق سنت و تجدد در آثار و فعالیت‌هایش پیداست و به نسل‌های بعد از او الگویی تازه برای پژوهش ارائه داد.

محیط طباطبایی را به حق می‌توان یکی از جریان‌سازترین شخصیت‌های تاریخ‌نگاری و نقد ادبی معاصر ایران دانست که به واسطه مطالعات جامع، حافظه قوی، نقد صریح و کثرت آثار، تأثیر ماندگاری بر فرهنگ و علوم انسانی کشور گذاشته است. فعالیت‌های فرهنگی و پژوهشی محیط طباطبایی بیش از ۷۰ سال به طول انجامید و او بیش از ۲۵۰۰ مقاله و ۸۰۰ سخنرانی علمی، ادبی و تاریخی ارائه کرد.

غروب محیط و مزاری در سایه برج طغرل

آنها که به گردش‌های شهری به ویژه در شهر ری علاقمند باشند، مزار سید محمد محیط طباطبایی را در کنار برج طغرل دیده‌اند. سیدمحمد محیط طباطبایی پس از نزدیک ۹۰ سال عمر، در روز سه شنبه بیست و هفتم مرداد ۱۳۷۱ هجری شمسی در تهران درگذشت. پیکر او طبق وصیتش در برج طغرل نزدیک ابن بابویه در شهر ری دفن شد.