مفاخری که تاکنون با صداوسیما مصاحبه نداشتند؛ ایده «آیینه عمر» چه بود؟

محمد آسیابانی سرپرست گروه پژوهش مجموعه مستند «آیینه عمر» درباره دغدغه و تمایز این مستند که به مفاخر ملی می‌پردازد در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: مجموعه مستند «آیینه عمر» بر اساس ضرورت بازسنجی هویتی جریان‌های فکری، فرهنگی و علمی معاصر به مرحله تولید رسید. برای رسیدن به سرچشمه‌ها و یافتن هویت ضرورتاً بایست ابتدا جریان‌ها را دسته بندی کرد. دسته بندی اولیه این جریان‌ها را صدرا صدوقی تهیه کننده برنامه انجام داده بود و وقتی آن را با من مطرح کرد، به‌جز کمی مخالفت با دسته بندی او در زمینه جریان‌های حوزه علم – که در نهایت هم نظر خودم را بر نظر تهیه کننده تحمیل کردم – با باقی‌اش موافق بودم.

وی اضافه کرد: هرکدام از شخصیت‌های مستند یک جریان خاص فکری، علمی و فرهنگی را نمایندگی می‌کنند و چون هرکدام نماینده یک جریان هستند، بنابراین کار روی نکات مغفول مانده از زندگی آنها، وجوه مهمی از نقاط تاریک تاریخ معاصر را روشن کرده و مخاطبان به ویژه طیف نوجوانان و جوانان با ماجراهایی در کشور که منجر به رشد علمی، فرهنگی و فکری جامعه ایرانی شده است، آشنا می‌شوند.

برخی از این مفاخر تاکنون با صداوسیما مصاحبه نکرده بودند

آسیابانی در ادامه درباره این شخصیت‌ها یادآور شد: این شخصیت‌ها هرکدام منظومه‌های فکری مختلف و متمایزی از همدیگر دارند و هیچ ۲ شخصیتی را پیدا نمی‌کنید که هندسه فکری‌شان شبیه به هم باشد. برخی از آنها مثل احمد تمیم‌داری پیش از این هم با صدا و سیما مصاحبه‌ای نداشته است و یا حکمت‌اله ملاصالحی، رضا شعبانی، علی شیرازی، سیدحسین صفایی و شاید هم چند نفر دیگری باشند که پیش از این مصاحبه‌ای از آنها در تلویزیون ندیده‌ایم. تعدادی از اساتید هم صرفاً پیشتر در یک یا دو برنامه صدا و سیما حضور داشته‌اند.

وی در ادامه درباره انتخاب این چهره‌ها تصریح کرد: میزان اثرگذاری این شخصیت‌ها در جریان‌ها، ماجراهایی که در زندگی شخصی داشته‌اند، نحوه سیر و سلوک علمی و اجتماعی و برخی ویژگی‌های دیگر بود که در انتخابشان تاثیر داشت. اینجا باید به یک نکته مهم اشاره کنم؛ درست است که ما ابتدا یک دسته بندی اولیه داشتیم، اما این‌طور نبود که از اول بدانیم قرار است پرتره این شخصیت‌ها را بسازیم. بنابراین کار و قدم اول پژوهش برای این مجموعه این بود که چه شخصیت‌هایی را می‌توانیم برای این مجموعه انتخاب کنیم. به همین دلیل کار پژوهش ابتدا روی طیف وسیعی از شخصیت‌ها صورت گرفت و چون هدف ما جذب مخاطب نوجوان و جوان بود، آن دسته از شخصیت‌ها برای ما مهم شدند که به جز ویژگی‌های اولیه، در زندگی‌شان نیز درام‌هایی وجود داشت. اینکه چطور به این درام‌ها رسیدیم هم خود ماجرای پژوهشی جالبی دارد اما برای رسیدن به این مقصود طیف وسیعی از اسناد را دیدیم و حتی نشریات ایران از دهه ۳۰ به بعد را هم دیدیم و هر نکته‌ای را راجع به شخصیت‌هایی که در دسته بندی ما جای می‌گرفتند، ثبت و ضبط کردیم. در نهایت باید بگویم که ما با پژوهش به این شخصیت‌ها رسیدیم.

وقتی بخش‌های تاریک مانده تاریخ سیاسی معاصر روشن شد

این پژوهشگر درباره جذابیت‌های تحقیقی این اثر بیان کرد: باورتان نمی‌شود اگر بگویم به طرز عجیبی کار روی این شخصیت‌ها حتی برخی بخش‌های تاریک مانده تاریخ سیاسی معاصر را هم برایم روشن کرد. ما باید از طریق پژوهش به سوالاتی می‌رسیدیم که جرقه‌هایی در ذهن سوژه‌ها روشن می‌کرد تا خاطراتشان یادآوری شود. مثل یک پازل که همه تکه‌های آن را ما باید جای گذاری می‌کردیم تا تکه آخرش که هم مهمترین است و هم گم شده، توسط سوژه پیدا شود و در جای خودش قرار بگیرد. به همین دلیل ناچار به دقت شدید روی جزئیات هم بودیم و به همین دلیل هم آن وجه‌های تاریک مانده برای خود ما روشن شد.

وی با مثالی بیان کرد: من در سال‌هایی تلاش می‌کردم تا فهمی از هگل به دست بیاورم. پیشترها در متن‌ها و مقالاتی به متفکری به اسم کوئنتین لاور که کشیشی یسوعی بود، برخوردم و بعدها یکی از کتاب‌های او را هم پیدا کردم و به سختی خواندمش چون به فارسی ترجمه نشده بود و هنوز هم ترجمه نشده است. امروزه از لاور به عنوان یکی از برجسته‌ترین هگل‌شناسان آمریکایی و جهان یاد می‌شود. در حین کار روی این پروژه متوجه شدم که مهدی دهباشی در دانشگاه فوردهام از شاگردان مرحوم لاور بوده است و چه نکاتی از او به یاد دارد و تصمیم دارم از دهباشی خواهش کنم تا گفتگوهایی مفصلی درباره لاور داشته باشیم.

آسیابانی در پایان درباره مدت زمان این پژوهش‌ها عنوان کرد: نمی‌توانم زمان دقیقی را برای انجام پژوهش‌ها بگویم، چرا که کار روی این پروژه بخشی از زندگی من شده بود که حتی بعضاً خواب را هم فراموش می‌کردم اما خیلی برای خودم جذاب و آموزنده بود و به همین دلیل هم از صدرا صدوقی تهیه کننده که به من اعتماد کرد و این پروژه را به من سپرد، تشکر بسیار دارم.

مجموعه مستند «آیینه عمر» هر هفته پنجشنبه‌ها از شبکه چهار سیما پخش می‌شود و صدرا صدوقی تهیه کنندگی آن را بر عهده دارد.