چالش هنر در مساجد معاصر اصفهان؛ فاصله از میراث صفوی

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: هفته مساجد فرصتی است برای بازنگری در جایگاه این بناهای دینی که در اصفهان نه تنها کانون عبادی و معنوی، بلکه نمایشگاه هنر و شاخصی از هویت شهری به شمار می‌روند. نام اصفهان در ذهن عموم همواره با شاهکارهایی چون مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عتیق پیوند خورده است؛ بناهایی که اوج کاشی‌کاری، خوشنویسی، مقرنس و آجرکاری ایرانی اسلامی را به نمایش گذاشته‌اند و قرن‌ها ماندگار مانده‌اند.

اما روایت معماری مساجد اصفهان در همین آثار تاریخی متوقف نشده است. در دهه‌های اخیر، مساجد تازه‌ای در بافت‌های جدید شهری ساخته شده‌اند که هرچند کوشیده‌اند پاسخگوی نیازهای امروز باشند، اما بسیاری از آنها از آرایه‌های هنری و ارزش‌های معماری سنتی فاصله گرفته‌اند. این فاصله، که در سادگی بیش از اندازه فضاها و کم‌توجهی به تزئینات خود را نشان می‌دهد، به دغدغه‌ای جدی در میان صاحب‌نظران تبدیل شده است. در این گزارش دیدگاه معماران، پژوهشگران هنر، جامعه‌شناسان و مرمتگران را درباره جایگاه مساجد معاصر اصفهان مرور می‌کنیم؛ مساجدی که می‌کوشند میان سنت و معماری نوین توازن ایجاد کنند، اما همچنان با پرسش‌های مهمی در زمینه هویت هنری و اجتماعی روبه‌رو هستند.

هویت مساجد جدید؛ چالشی میان گذشته و امروز

محمدرضا صادقی، استاد معماری دانشگاه هنر اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تأکید می‌کند: معماری مسجد در اصفهان همواره با مفهوم هویت شهری پیوند داشته است. به گفته وی، در دوران صفوی مساجد علاوه بر جنبه مذهبی، مرکز ثقل زندگی شهری و سیاسی نیز بودند. این الگو سبب شد مسجد به نماد تمام‌عیار هویت اصفهان بدل شود. اما امروز چالش اصلی در ساخت مساجد جدید، حفظ این پیوند با هویت تاریخی در عین پاسخ‌گویی به نیازهای معاصر است.

وی می‌افزاید: دهه‌های گذشته، بخشی از مساجد تازه‌ساز بدون توجه به سنت‌های بومی و اقلیمی ساخته شدند و گاه به تقلید صرف از الگوهای مدرن غربی یا الگوهای بی‌ریشه در فرهنگ ایرانی پرداختند. نتیجه آن شد که برخی از این بناها نه زیبایی‌شناسی مساجد تاریخی را دارند و نه با نیازهای کارکردی جامعه سازگارند.

به باور این استاد دانشگاه، راه‌حل در یافتن زبان معماری میانه نهفته است؛ زبانی که در آن بتواند اصول اصیل معماری ایرانی همچون تناسب، نور، هندسه و پیوند با فضای شهری رعایت شود، اما در عین حال پاسخگوی مسائل امروز مانند نیازهای آموزشی، فرهنگی و خدماتی مسجد نیز باشد.

صادقی تأکید می‌کند: مسجد امام خمینی در دانشگاه اصفهان یکی از نمونه‌هایی است که تلاش کرده میان عناصر معماری سنتی و زبان جدید توازن ایجاد کند. استفاده از حجم‌های ساده، اما بهره‌گیری از کاشی‌کاری و خوشنویسی، نمونه‌ای از این رویکرد است.

هنر در مساجد معاصر؛ تداوم یا گسست؟

لیلا رضوانی، پژوهشگر هنر اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر خاطرنشان می‌کند: مساجد تاریخی اصفهان همواره گنجینه‌ای از هنرهای ایرانی، اسلامی مانند خوشنویسی، کاشی‌کاری، مقرنس‌سازی و گره‌چینی بوده‌اند. اما پرسش اصلی این است که آیا مساجد معاصر نیز توانسته‌اند چنین جایگاهی بیابند یا خیر.

وی می‌گوید: بسیاری از مساجد جدید در اصفهان، به دلیل محدودیت بودجه یا کم‌توجهی کارفرمایان، به حداقل آرایه‌های هنری بسنده کرده‌اند. این در حالی است که در معماری سنتی مسجد، حتی کوچک‌ترین بخش بنا از نگاره‌ها و نقش‌های هنری بی‌بهره نبود. به تعبیر او، این کم‌رنگ شدن نقش هنر می‌تواند به مرور هویت فرهنگی مساجد را کمرنگ کند.

رضوانی البته تأکید دارد: نمونه‌های موفق نیز وجود دارد. برخی مساجد تازه در محلات جنوبی و غربی اصفهان توانسته‌اند با استفاده از تکنیک‌های جدید کاشی لعاب‌دار یا خط معاصر، پیوندی میان هنر سنتی و مدرن ایجاد کنند. او به‌ویژه از مسجد حضرت ابوالفضل در خیابان سروش به عنوان نمونه‌ای یاد می‌کند که در آن خوشنویسی مدرن با رنگ‌بندی متفاوت به کار گرفته شده است.

این پژوهشگر هنر اسلامی یادآور می‌شود: اگرچه دوران صفوی تکرارشدنی نیست، اما می‌توان با سرمایه‌گذاری روی هنرهای سنتی و به‌روزرسانی آنها، مساجد معاصر را نیز به میدان تجربه‌های هنری بدل کرد.

نقش اجتماعی مساجد جدید در زندگی شهری

حمیدرضا علی‌اکبری، جامعه‌شناس حوزه دین در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بر این نکته تأکید دارد: کارکرد مسجد همواره فراتر از عبادتگاه بوده است. در گذشته مساجد مرکز آموزش، قضاوت، سیاست‌ورزی و فعالیت‌های اجتماعی بودند. به گفته وی، در مساجد معاصر اصفهان نیز باید این ابعاد مورد توجه قرار گیرد.

وی بیان می‌کند: بسیاری از مساجد تازه‌ساز در مناطق جدید شهری، صرفاً به برپایی نماز بسنده کرده‌اند و فاقد فضاهای جانبی برای فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی‌اند. در حالی که جامعه امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند مکان‌هایی برای گفت‌وگو، آموزش، مشاوره و فعالیت‌های جوانان است.

این جامعه‌شناس می‌افزاید: برخی مساجد در اصفهان توانسته‌اند این مسیر را بپیمایند. برای نمونه مسجد الزهرا در خیابان بزرگمهر با ایجاد کتابخانه و سالن اجتماعات، نقش فعال‌تری در محله ایفا می‌کند. به اعتقاد او، چنین تجربه‌هایی باید توسعه یابد تا مساجد معاصر جایگاه خود را در جامعه باز یابند.

وی در پایان تأکید می‌کند: اگر مسجد معاصر نتواند با نیازهای واقعی جامعه همگام شود، حتی با زیباترین معماری نیز در جذب نسل جوان موفق نخواهد بود.

مرمت و نگهداری مساجد معاصر؛ دغدغه‌ای کمتر شنیده‌شده

ناصر موسوی، مرمتگر و کارشناس بناهای تاریخی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: وقتی از مرمت و حفاظت سخن به میان می‌آید، ذهن اغلب مردم به سرعت به سمت بناهای تاریخی چندصدساله می‌رود. اما واقعیت آن است که مساجد تازه‌ساز نیز به دلیل کیفیت پایین برخی مصالح و روش‌های ساخت، گاه زودتر از بناهای تاریخی دچار آسیب می‌شوند.

وی خاطرنشان می‌کند: در بسیاری از مساجد جدید، برای کاهش هزینه‌ها از مصالح ارزان‌قیمت استفاده شده و همین امر باعث فرسایش زودهنگام نما و آرایه‌ها شده است. این مشکل به ویژه در کاشی‌های لعاب‌دار و سنگ‌های نمای بیرونی خود را نشان می‌دهد.

این مرمتگر تأکید می‌کند: اگرچه مساجد جدید هنوز به سن بناهای تاریخی نرسیده‌اند، اما لازم است از همان آغاز برای نگهداری و مراقبت آنها برنامه‌ریزی شود. غفلت در این زمینه سبب خواهد شد در چند دهه آینده شاهد نابودی بخش مهمی از هویت معماری معاصر باشیم.

موسوی پیشنهاد می‌دهد: شهرداری و اداره کل اوقاف، به عنوان نهادهای متولی، باید دستورالعملی مشخص برای نگهداری از مساجد معاصر تدوین کنند تا این بناها نیز همانند آثار تاریخی از مراقبت مستمر برخوردار باشند.

ضرورت گفتمان میان سنت و مدرنیته

جمع‌بندی گفت‌وگوهای این گزارش نشان می‌دهد که معماری مساجد معاصر اصفهان در تقاطع سنت و مدرنیته ایستاده است. از یک‌سو هویت تاریخی و میراث معماری باشکوه صفوی همچون سایه‌ای سنگین بر دوش معماران امروز قرار دارد و از سوی دیگر نیازهای جامعه معاصر ایجاب می‌کند زبان تازه‌ای در معماری مساجد به کار گرفته شود.

صاحب‌نظران معتقدند که موفقیت در این مسیر، تنها زمانی امکان‌پذیر است که گفت‌وگویی واقعی میان سنت و نوگرایی شکل بگیرد؛ گفت‌وگویی که در آن نه میراث گذشته نادیده گرفته شود و نه نیازهای امروز جامعه.