مولان یا گردآفرید؟ الهام نویسنده مدرن خارجی از شاهنامه

خبرگزاری مهر – مجله مهر: تصور کنید کودکی ایرانی که با شوق به داستان راپونزل گوش می‌دهد، بی‌خبر از این است که قرن‌ها پیش، رودابه، معروف‌ترین و محبوب‌ترین شخصیت شاهنامه باعث شد تا زال را نجات دهد. یا دختری که عاشق سیندرلا و کفش شیشه‌ای‌اش است، اما هرگز نام ماه‌پیشونی، قهرمان پارسی قصه‌ای مشابه را نشنیده است. در حالی که انیمیشن‌های غربی مثل سیندرلا، راپونزل و مولان در قلب کودکان جهان جا باز کرده‌اند، قهرمانان پارسی چون ماه‌پیشونی، گردآفرید و رستم در قصه‌های شفاهی مادربزرگ‌ها و روستاهای دورافتاده محبوس مانده‌اند.

از شاهنامه فردوسی تا قصه‌های عامه، پر از داستان‌هایی است که می‌توانند با مخاطبان جهانی ارتباط برقرار کنند. قصه «ماه‌پیشونی»، دختری مظلوم با علامتی از ماه بر پیشانی که زیر ستم نامادری رنج می‌کشد و با کمک گاوی جادویی به خوشبختی می‌رسد، شباهت شگفت‌انگیزی به سیندرلا دارد. هر دو با نیروی ماورایی (گاو جادویی یا پری مهربان) به مراسم مهمی راه می‌یابند و با نشانه‌ای خاص (علامت ماه یا کفش شیشه‌ای) به سعادت می‌رسند.

محمدجعفر قنواتی، پژوهشگر ادبیات عامه معتقد است: «ماه‌پیشونی هیچ کم از سیندرلا ندارد و می‌تواند انیمیشنی جهانی شود.» یا رودابه، یکی از شخصیت‌های شاهنامه کاملاً یادآور راپونزل است. بئاتریس سالاس، مترجم شاهنامه به اسپانیایی، می‌گوید: «تصویر رودابه که زال را نجات می‌دهد، نمونه‌ای از هنر داستان‌سرایی فردوسی است.» همچنین گردآفرید، جنگجوی شجاع پارسی که هویتش را پنهان می‌کند تا در میدان نبرد بدرخشد، پیشگامی برای شخصیت‌هایی مثل آریا استارک در «بازی تاج و تخت» یا حتی مولان دیزنی به شمار می‌رود.

مولان، با داستان دختری جنگجو که هویتش را مخفی می‌کند، از گردآفرید الهام گرفته شده است، هرچند دیزنی این را تأیید نکرده است. اما سالاس گلایه دارد که نویسندگان مدرن، مانند جرج آر. آر. مارتین، از شاهنامه الهام می‌گیرند، اما به ندرت به آن ارجاع می‌دهند: «دیوار یخی در «بازی تاج و تخت» شباهت زیادی به دیوارهای دفاعی شاهنامه دارد، اما این ریشه‌ها اغلب نادیده گرفته می‌شوند.» قنواتی نیز تأکید می‌کند: «بیش از ۹۰ درصد قصه‌های اسطوره‌ای پارسی قابلیت تبدیل به انیمیشن‌های جهانی را دارند.» اما چه موانعی باعث شده این داستان‌ها از دنیای انیمیشن جا بمانند؟

چالش‌های انیمیشن‌سازی در ایران

صنعت انیمیشن‌سازی ایران با محدودیت‌های جدی روبه‌روست. ساخت انیمیشن‌هایی با کیفیت دیزنی نیازمند بودجه‌های کلان، فناوری پیشرفته و نیروی متخصص است. اشکان رهگذر، کارگردان انیمیشن «آخرین داستان» می‌گوید: «ساخت انیمیشن با استانداردهای جهانی چند میلیون دلار هزینه می‌برد، چیزی که در ایران به‌سختی تأمین می‌شود.» در مقابل، انیمیشن‌های دیزنی مثل سیندرلا و مولان، با تصاویر خیره‌کننده و موسیقی‌های دل‌انگیز، از طریق پلتفرم‌های مشهور به‌راحتی در دسترس کودکان ایرانی قرار دارند. اما داستان‌های پارسی مثل ماه‌پیشونی یا گردآفرید کمتر در قالب‌های مدرن بازآفرینی شده‌اند.

با این حال، تلاش‌هایی در ایران انجام شده است. انیمیشن «آخرین داستان»، اقتباسی از داستان ضحاک و فریدون، در جشنواره‌های بین‌المللی جایزه گرفت و نشان داد که شاهنامه می‌تواند جهانی شود یا مجموعه‌های «شکرستان» و «پهلوانان» نیز با الهام از فرهنگ و ضرب‌المثل‌های ایرانی، محبوبیت یافته‌اند. انیمیشن «جوانمردان» که از سنت‌های عیار الهام گرفته، عدالت‌خواهی را خیلی پیش‌تر از «رابین هود» به تصویر کشیده است. اما این آثار در برابر غول‌های انیمیشن‌سازی جهانی هنوز کم‌فروغ‌اند.

نفوذ رسانه‌های غربی و خودباختگی فرهنگی

جهانی‌سازی و اینترنت، دسترسی کودکان ایرانی به انیمیشن‌های غربی را آسان کرده است. سیندرلا، راپونزل و مولان نه‌تنها در انیمیشن‌ها، بلکه در اسباب‌بازی‌ها، کتاب‌های مصور و بازی‌های ویدئویی حضور دارند و کودکان را به دنیای خود پیوند می‌دهند. در مقابل، اسباب‌بازی یا بازی ویدئویی رستم و گردآفرید در بازار ایران کمیاب است. قنواتی می‌گوید: «داستان‌های ما جهانی‌اند، اما نتوانسته‌ایم آن‌ها را به زبان امروزی روایت کنیم.» شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های جهانی این شکاف را عمیق‌تر کرده‌اند، به‌طوری که کودکان ایرانی با بتمن و اسپایدرمن ارتباط عاطفی برقرار می‌کنند، اما رستم و گردآفرید برایشان غریبه‌اند.

سیستم آموزشی ایران نیز در این فراموشی نقش دارد. شاهنامه در مدارس به‌صورت متون سنگین و خشک تدریس می‌شود، بدون اینکه برای کودکان جذاب باشد. داستان عاشقانه رودابه و زال که می‌تواند انیمیشنی رمانتیک شود، در کتاب‌های درسی به ابیاتی پیچیده تقلیل یافته است. سالاس می‌گوید: «من در ترجمه‌ام به اسپانیایی سعی کردم این داستان‌ها را با نثری زنده روایت کنم تا مخاطب قدرت فردوسی ارتباط برقرار کند.»

البته خودباختگی فرهنگی هم در این ماجرا کم دخیل نیست؛ برخی والدین و کودکان داستان‌های بومی را «قدیمی» می‌دانند و به محصولات غربی گرایش دارند، در حالی که ماه‌پیشونی و گردآفرید از نظر مضمون نه‌تنها چیزی از سیندرلا و مولان کم ندارند، بلکه برگرفته از ریشه‌ای کهن ادبیات غنی‌مان است.

راهکارهایی برای احیای اسطوره‌های پارسی

برای اینکه قهرمانان اسطوره‌ای ما دوباره به دنیای کودکان بازگردند، شاید بد نباشد از همین حالا به راه‌هایی فکر کنیم که آن‌ها را با زندگی و سلیقه امروز پیوند بزنند. یکی از مهم‌ترین قدم‌ها می‌تواند سرمایه‌گذاری بیشتر روی ساخت انیمیشن‌های باکیفیت باشد؛ چه بهتر اگر این پروژه‌ها با همکاری استودیوهای خلاق بین‌المللی، مانند سازندگان انیمه‌های ژاپنی، انجام شود تا جلوه‌ای تازه و جذاب به روایت‌های کهن بدهند.

از سوی دیگر، بازآفرینی این داستان‌ها با زبان تصویری روزآمد، مانند انیمیشن‌های سه‌بعدی یا سبک‌هایی شبیه به انیمه، می‌تواند جلوه‌ای نو به شخصیت‌هایی مثل ماه‌پیشونی و گردآفرید ببخشد؛ چهره‌هایی که ظرفیت تبدیل شدن به ستاره‌های دنیای کودکان امروز را دارند.

آشنا کردن کودکان با این اسطوره‌ها از سنین پایین نیز بسیار تأثیرگذار است. اگر در کلاس‌های درس، به‌جای شیوه‌های منسوخ شده، از نمایش‌های عروسکی، انیمیشن‌های کوتاه یا بازی‌های تعاملی استفاده شود، کودک با دنیای شاهنامه و افسانه‌های بومی نه تنها آشنا، بلکه همراه خواهد شد.

همچنین، اگر اسباب‌بازی‌ها، کتاب‌های مصور یا حتی بازی‌های ویدئویی با محوریت شخصیت‌هایی مانند رستم یا گردآفرید تولید شود، کودکان امکان این را پیدا می‌کنند که قهرمانان خود را از دل داستان‌ها به دنیای بازی‌ها و سرگرمی‌های روزمره‌شان بیاورند.

اسطوره‌های پارسی، از ماه‌پیشونی تا رودابه و گردآفرید، گنجینه‌ای هستند که می‌توانند قلب کودکان جهان را تسخیر کنند. اما محدودیت‌های مالی، آموزشی و فرهنگی، آن‌ها را در سایه نگه داشته است. در حالی که سیندرلا و مولان در دنیای انیمیشن می‌درخشند، قهرمانان پارسی در قصه‌های شفاهی و صفحات کهن مانده‌اند.

با سرمایه‌گذاری، خلاقیت و برنامه‌ریزی، می‌توان این داستان‌ها را به انیمیشن‌هایی جهانی تبدیل کرد تا کودکان ایرانی با افتخار از رستم، گردآفرید و ماه‌پیشونی سخن بگویند و جهان نیز آن‌ها را بشناسد.