دو برابر شدن آمار دیابتی‌های ایران؛ نسخه آنلاین برای کنترل دیابت

خبرگزاری مهر – گروه سلامت: دیابت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های غیر واگیر در جهان است که به دلیل افزایش قند خون و اختلال در عملکرد انسولین یا کاهش حساسیت سلول‌ها به آن ایجاد می‌شود.

سواد سلامت الکترونیک به معنای توانایی جست جو، درک، ارزیابی و استفاده از اطلاعات سلامت موجود در بسترهای دیجیتال، وب‌سایت‌ها، اپلیکیشن‌ها و شبکه‌های اجتماعی است. افراد با برخورداری از این مهارت می‌توانند به منابع علمی معتبر دسترسی پیدا کنند، رژیم غذایی مناسب و برنامه ورزشی خود را به‌درستی انتخاب کنند، علائم هشداردهنده را زودتر تشخیص دهند و در صورت نیاز، سریع‌تر به پزشک مراجعه کنند.

از سوی دیگر، ضعف در سواد سلامت الکترونیک می‌تواند باعث دریافت اطلاعات نادرست از منابع غیر معتبر شود و به رفتارهای اشتباه در تغذیه، مصرف دارو یا پیگیری درمان منجر شود که این موضوع احتمال تشدید بیماری را بالا می‌برد، بنابراین ارتقای سواد سلامت الکترونیک در جامعه، نه تنها یک ابزار پیشگیری از بروز دیابت است، بلکه برای بیماران مبتلا نیز راهی مؤثر جهت بهبود کیفیت زندگی و کاهش خطر عوارض طولانی‌مدت محسوب می‌شود.

در همین راستا خبرنگار مهر با مریم پیمانی دکترای تخصصی آموزش و ارتقای سلامت و پژوهشگر مرکز تحقیقات دیابت، پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران گفتگویی داشته است.

طرح سواد سلامت الکترونیک برای بیماران دیابتی چیست؟

پیمانی: دیابت یکی از جدی‌ترین معضلات سلامت در جهان و ایران است و بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، منطقه خاورمیانه بالاترین نرخ شیوع دیابت را در جهان دارد و ایران در این منطقه، رتبه سوم ابتلاء را به خود اختصاص داده است.

نتایج یک مطالعه مبتنی بر داده‌های GBD یا بار جهانی بیماری‌ها در بازه ۳۰ ساله از ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ نشان می‌دهد شیوع دیابت در کشور تقریباً دو برابر شده است. توانمندسازی و آموزش بیماران در زمینه خود مدیریتی و خود مراقبتی، مهم‌ترین عامل در کنترل این بیماری مزمن است. این رویکرد، پایبندی بیماران به درمان‌های دارویی و غیردارویی را افزایش داده و مشارکت آنان را در فرآیند درمان تقویت می‌کند.

برای دستیابی به طرح سواد سلامت الکترونیک، استفاده از راهکارهای نوین برای جلب مشارکت بیماران لازم است که در عصر حاضر، اینترنت و فناوری‌های نوین در مرکز بسیاری از پیشرفت‌های حوزه مراقبت‌های سلامت قرار گرفته‌اند؛ بررسی‌های سیستماتیک در بیماری‌های مزمن نشان می‌دهد که مداخلات سلامت دیجیتال یا همان سلامت الکترونیک تأثیر چشمگیری بر ارتقای خود مراقبتی و افزایش تعامل بیماران با روند درمان دارد.

موفقیت این مداخلات در گرو ارتقای سواد سلامت الکترونیک بیماران است؛ مفهومی که شامل توانایی جست جو، درک ارزیابی و به‌کارگیری اطلاعات سلامت از منابع آنلاین برای حل مشکلات بهداشتی و درمانی است. سواد سلامت الکترونیک ترکیبی از مهارت‌های مختلف از جمله سواد خواندن و نوشتن، سواد سلامت، سواد اطلاعاتی، سواد علمی، سواد رسانه‌ای و سواد رایانه‌ای است، اگرچه تسلط کامل به همه این مهارت‌ها ضروری نیست، اما داشتن حداقل سطح متوسط از هر یک، برای بهره‌مندی مؤثر از خدمات سلامت دیجیتال اهمیت دارد.

تجربه همه‌گیری کرونا نشان داد که سلامت الکترونیک نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی حیاتی در ارائه خدمات درمانی، به‌ویژه در بحران‌ها و برای بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن است. با افزایش روزافزون کاربران اینترنت در کشور و نیاز رو به رشد بیماران به اطلاعات معتبر، توسعه زیرساخت‌های فناوری و ارتقای سواد سلامت دیجیتال می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی بیماران دیابتی و کاهش بار این بیماری کمک کند.

آیا با گسترش درمان‌های نوین پیشرفت سلامت دیجیتال نیز رشد پیدا کرده است؟

پیمانی: با گسترش درمان‌های نوین در بیماری‌های مزمن، روش‌های مراقبتی نیز به‌روز می‌شوند و نیاز بیماران به اطلاعات معتبر افزایش می‌یابد. نفوذ روزافزون گوشی‌های هوشمند در جهان و ایران، شرایطی ایجاد کرده که بخش زیادی از مردم به ابزارهای دیجیتال دسترسی دارند. این روند، اهمیت ارزیابی سواد سلامت الکترونیک و عوامل مرتبط با آن را در بیماران، به‌ویژه مبتلایان به دیابت، دوچندان کرده است.

اگرچه ابزارهای عمومی برای سنجش سواد سلامت الکترونیک وجود دارد، اما برخی مهارت‌ها مختص یک بیماری خاص هستند و باید در ابزارهای ارزیابی گنجانده شوند. برای مثال، بیمار مبتلا به دیابت نوع دو باید بتواند از اپلیکیشن‌های پایش قند خون و یادداشت‌های غذایی آنلاین استفاده کند، اصطلاحات پزشکی مرتبط با دیابت را درک کرده و اعداد مهمی همچون شمارش کربوهیدرات و مقادیر هموگلوبین A1C (میانگین قند خون سه‌ماهه) را تفسیر کند.

تحقیقات ما نشان می‌دهد بیماران دیابتی نسبت به افراد سالم، بیشتر به جستجوی اطلاعات درباره داروها، به‌ویژه عوارض جانبی آن‌ها، می‌پردازند. به همین دلیل، کارشناسان توصیه می‌کنند برای ارزیابی دقیق سواد سلامت الکترونیک، از ابزارهای تخصصی متناسب با ویژگی‌ها و نیازهای هر بیماری استفاده شود.

آیا ابزاری برای سواد سلامت الکترونیک در ایران انجام شده است؟

پیمانی: در سال‌های اخیر در کره‌جنوبی ابزاری با عنوان مقیاس سواد سلامت الکترونیک ویژه دیابت طراحی شده که در گام نخست یک پروژه تحقیقاتی در ایران، محققان با همکاری و اخذ مجوز از طراحان کره‌ای این ابزار، آن را به فارسی ترجمه و برای فرهنگ و شرایط بومی کشور بومی‌سازی کرده‌اند. این فرآیند شامل اعمال تغییرات جزئی متناسب با ساختار زبانی و نیازهای بیماران ایرانی بوده و گامی مهم در مسیر ارتقای خدمات سلامت دیجیتال برای بیماران دیابتی محسوب می‌شود.
در گام نخست این پژوهش، نسخه فارسی مقیاس سواد سلامت الکترونیک ویژه دیابت پس از ترجمه، مورد ارزیابی روان‌سنجی (سایکومتری) قرار گرفت. نتایج نشان داد که این نسخه دارای روایی و پایایی قابل قبول بوده و قابلیت استفاده در میان بیماران فارسی‌زبان را دارد.

سطح سواد سلامت الکترونیک جامعه در چه حدی است؟

پیمانی: در مرحله دوم، این ابزار برای سنجش سطح سواد سلامت الکترونیک بیماران دیابتی به کار گرفته شد. داده‌ها از ۱۱۴۳ بیمار با میانگین سنی ۵۸.۸ سال گردآوری شد. بیش از ۶۰ درصد این بیماران اعلام کردند که برای دریافت اطلاعات مربوط به دیابت، از جستجوی اینترنتی استفاده می‌کنند. با این حال، میانگین نمرات کسب‌شده در این آزمون نشان داد که سطح سواد سلامت الکترونیک اختصاصی دیابت در این جمعیت، پایین‌تر از حد استاندارد بوده است.

همچنین سن سطح بالاتر در افراد زیر ۶۵ سال، سطح تحصیلات دیپلم و بالاتر، و درک مثبت از وضعیت سلامت بودند، همچنین نتایج نشان داد، بیمارانی که به‌طور فعال از اینترنت برای جستجوی اطلاعات مرتبط با دیابت استفاده می‌کنند، رفتارهای خود مراقبتی و پایبندی دارویی بهتری دارند.

سواد الکترونیک در بهبود رفتارهای خود مراقبتی تأثیر دارد؟

پیمانی: سواد سلامت الکترونیک و ارتباط مؤثر بیمار و پزشک، اثر جستجوی آنلاین را بر بهبود رفتارهای خود مراقبتی و پایبندی به درمان تقویت می‌کنند. به بیان ساده‌تر، بیماران با مهارت دیجیتال بالاتر و رابطه قوی‌تر با پزشک، بیش از سایرین از جستجوی اینترنتی برای ارتقای مدیریت دیابت خود بهره می‌برند.

مداخله سلامت دیجیتال بدون توجه به سطح سواد سلامت الکترونیک بیماران با شکست مواجه خواهد شد، پس پزشکان باید پیش از اجرای این مداخلات، سطح مهارت بیماران را ارزیابی و در صورت نیاز، از طریق آموزش و معرفی منابع آنلاین معتبر، آن را ارتقا دهند.

بیشترین جستجو در اینترنت در رابطه با دیابت چیست؟

پیمانی: بیشترین موضوعات جست جو شده توسط بیماران دیابتی به داروها و عوارض جانبی آن‌ها اختصاص دارد. این موضوع اهمیت ارتباط شفاف و زمان‌دار پزشک با بیمار را دوچندان می‌کند. آموزش بیماران درباره نحوه مصرف دارو، عوارض احتمالی و روش‌های کاهش آن، می‌تواند نگرانی‌ها را کاهش داده و از جستجوی غیر هدفمند یا دریافت اطلاعات نادرست جلوگیری کند.

بیماران نیز با آمادگی به ویزیت مراجعه کنند، سوالات خود را یادداشت کرده و از فرصت ارتباط با پزشک به بهترین شکل استفاده کنند. از سوی دیگر، پزشکان باید مهارت‌های ارتباط بیمار محور را تقویت کنند، زمان کافی برای گوش دادن فعال اختصاص دهند و مفاهیم را با زبانی ساده و قابل فهم بیان کنند.

کلید بهره‌مندی صحیح از اطلاعات آنلاین دیابت در چیست؟

پیمانی: با گسترش دسترسی بیماران دیابتی به منابع آنلاین، نقش پزشکان در هدایت صحیح آنها به سوی اطلاعات معتبر بیش از پیش اهمیت یافته است. کارشناسان تاکید می‌کنند که بیماران باید تشویق شوند تا هرگونه اطلاعاتی را که از اینترنت جست جو کرده‌اند، با پزشک خود در میان بگذارند تا در صورت وجود اشتباه یا برداشت نادرست، اصلاح شود.

متأسفانه در برخی مراکز درمانی، بیماران به دلیل نگرش منفی برخی پزشکان نسبت به جستجوی اطلاعات اینترنتی، یا کوتاهی زمان ویزیت، تمایل ندارند موضوعات و سوالاتی که در رابطه با بیماری یا داروها برایشان پیش‌می‌آید را به پزشک بگویند، این موضوع سبب می‌شود که فرصت آموزش و اصلاح اطلاعات غلط از دست برود، در حالی که استفاده هدفمند و صحیح از منابع معتبر آنلاین می‌تواند به کیفیت مراقبت کمک کند.

دیابت بیماری است که به آموزش مداوم و پیوسته در طول درمان نیاز دارد. انجمن دیابت آمریکا نیز بر اهمیت آموزش‌های دوره‌ای، به‌ویژه در سال اول تشخیص و درمان، تأکید دارد. با توجه به افزایش جمعیت بیماران و کمبود نیروی متخصص، بهره‌گیری از منابع اطلاعاتی آنلاین و سلامت الکترونیک، می‌تواند راهکاری مؤثر برای ارتقای خود مراقبتی بیماران باشد.

پزشکان باید نگرش مثبتی نسبت به این موضوع داشته باشند و در عین حال به بیماران کمک کنند تا سواد سلامت الکترونیک خود را ارتقا دهند؛ یعنی مهارت تشخیص اعتبار و صحت اطلاعات آنلاین را بیاموزند. آموزش نحوه ارزیابی منابع آنلاین، بخش مهمی از این فرایند است.

تفاوت زیادی در سطح سواد سلامت الکترونیک بیماران بر اساس جنسیت، سن، سطح تحصیلات و درک فرد از وضعیت سلامت وجود دارد. به همین دلیل پزشکان باید ارزیابی این مهارت‌ها را بخشی از ویزیت قرار دهند تا بتوانند آموزش‌های خود را بر اساس شرایط هر بیمار شخصی‌سازی کنند.

افراد مسن‌تر یا کم‌سوادتر می‌توانند به کمک اعضای خانواده از فضای اینترنت بهره‌مند شده و آموزش‌های ساده‌تری را دریافت کنند، این رویکرد باعث می‌شود که همه بیماران با هر سطحی از توانایی الکترونیک، امکان بهره‌مندی از اطلاعات صحیح و مراقبت بهتر از خود را داشته باشند.