زنگزور و صلح باکو–ایروان؛ ایران بر حفظ مرز و نفی حضور خارجی تأکید دارد

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: کریدور زنگزور پس از دیدار نیکول پاشینیان و الهام علی‌اف در کاخ سفید و با میانجی‌گری دونالد ترامپ وارد فاز تازه‌ای شد؛ دو طرف «اعلامیه صلح» و تفاهم‌های تجاری–امنیتی را امضا کردند و مسیر اتصال آذربایجان به نخجوان با عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی» (TRIPP) در دستور کار قرار گرفت. تهران تأکید دارد هرگونه خدشه به مرز ایران–ارمنستان و هر تغییر ژئوپلیتیک در قفقاز جنوبی خط قرمز است و نسبت به پیامدهای ترانزیتی و امنیتی این طرح هشدار داده است. هم‌زمان، معاهده صلح هنوز نهایی نشده و دو گره اصلی—حذف نام «قره‌باغ» از قانون اساسی ارمنستان و سازوکار حاکمیت / امنیت کریدور—پابرجاست.

در همین راستا خبرنگار مهر در گفتگو با «محسن پاک‌آیین» کارشناس سیاسی و دیپلمات پیشین، ابعاد و پیامدهای کریدور زنگزور برای منافع ملی ایران، موازنه قفقاز و گزینه‌های دیپلماتیک تهران را بررسی کرد. متن این گفتگو در ادامه می‌آید:
به طور کلی، شرایط سیاسی–امنیتی قفقاز جنوبی را در مقطع کنونی چگونه ارزیابی می‌کنید و جایگاه ایران را در این تحولات در چه موقعیتی می‌بینید؟

قفقاز جنوبی پس از آزادی قره باغ و بازگشت آن به جمهوری آذربایجان، در مسیر معماری امنیتی جدیدی قرار گرفته که مشخصه آن غالب شدن «گفتمان صلح» در این منطقه است. در واقع پس از نشست چهارجانبه ای که در چارچوب اجلاس سران باشگاه جامعه سیاسی اروپا در مهرماه ۱۴۰۱ در پراگ برگزار شد، پس از دیدار الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان، امانوئل ماکرون رئیس‌جمهور فرانسه، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و شارل میشل رئیس شورای اتحادیه اروپا، در بیانیه ای که منتشر شد، آمده است که ارمنستان و آذربایجان به منشور سازمان ملل متحد پایبند هستند، تمامیت ارضی و حاکمیت ملی یکدیگر را به‌رسمیت می‌شناسند و تعهد خود را به اعلامیه ۱۹۹۱ آلماتی تأیید می‌کنند.

در اعلامیه آلماتی که در ۲۱ دسامبر ۱۹۹۱ پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی امضا شد، کشورهای امضا کننده از جمله آذربایجان و ارمنستان متعهد شدند که تمامیت ارضی یکدیگر و تخطی‌ناپذیری مرزهای موجود بین المللی را به‌رسمیت بشناسند و به آن‌ها احترام بگذارند. بر این اساس قره باغ به جمهوری آذربایجان برگشت و این جمهوری، حاکمیت ارمنستان بر مسیر موسوم به زنگزور را پذیرفت. بدینگونه ادعاهای ارضی آذربایجان نسبت به زنگزور که احتمال اشغال این گذرگاه و قطع شدن مرز ایران با ارمنستان را می‌داد، منتفی شد. در مقطع فعلی، مذاکرات دو کشور برای نهایی سازی موافقتنامه صلح با پیشرفت همراه بوده و مهم این است که طرفین تصمیم گرفته اند بدون میانجی و به طور مستقیم با یکدیگر مذاکره کنند.

به نظر شما پیامدهای کریدور زنگزور برای بازیگران مختلف به چه صورت خواهد بود؟

نیت آمریکا تضعیف و انزوای ایران در منطقه است و در این مورد تردیدی وجود ندارد. اما ایران حدود بیش از ۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک در حاشیه ارس با قفقاز جنوبی دارد یعنی بیشترین مرز را در جنوب قفقاز ایران دارد. هیچ کشوری به اندازه ایران بر این مسیر مسلط نیست و هیچ کشور خارجی نمی‌تواند در این منطقه ابتکار خاصی علیه ایران اعمال کند. اگر کشورهای غربی به این منطقه بیایند، خود را در دهان شیر قرار داده و در معرض آسیب‌پذیری جدی قرار خواهند گرفت.

آمریکا در قفقاز جنوبی وارد درگیری نظامی با هیچ کشوری نخواهد شد، همان‌طور که در ارتباط با اوکراین درگیر با روسیه نشدند، بلکه اوکراین را طعمه قرار دادند و آن را به مقابله با روسیه سوق دادند. هدف آمریکا از حضور در قفقاز در وهله اول انزوای روسیه است و می‌خواهد کشورهای این منطقه، از جمله آذربایجان و ارمنستان را تحریک کند تا در مقابل روسیه بایستند، به‌ویژه در مقطع فعلی که روابط ارمنستان و آذربایجان با روسیه سرد شده است. لذا روسیه واکنش تندی نشان داده و به راحتی قفقاز را از دست نمی‌دهد. البته اگر روسیه تحرکی نداشته باشد ایران به تنهایی می‌تواند مانع پیشبرد اهداف آمریکا شود.

با توجه به سفر معاون وزیر امور خارجه ارمنستان به تهران، چه دستاوردهایی می‌توان برای این دیدار متصور بود و آیا این سفر می‌تواند در روند پرونده قفقاز تأثیرگذار باشد؟

طبیعی است که در این مقطع می‌بایست با کشورهای ارمنستان، آذربایجان و روسیه رایزنی می‌کردیم. ما در رایزنی با معاون وزیر خارجه ارمنستان ضمن استقبال از برقراری صلح میان این کشور و جمهوری آذربایجان و اعلام موافقت ایران برای رفع انسداد شبکه‌های مواصلاتی، تأکید کردیم که این مسیر نباید موجب تغییر ژئوپلیتیک منطقه یا قطع دسترسی ایران به سایر مسیرهای مواصلاتی شود و حضور آمریکا نیز در این منطقه به مصلحت امنیت قفقاز نیست. طرف ارمنستانی نیز به ما قول داده که ایروان در تصمیم‌گیری راجع به مسیرهای مواصلاتی، توجه اساسی به صلح و ثبات منطقه‌ای و منافع و مصالح متقابل ایران-ارمنستان دارد. ما امیدواریم حاکمیت ارمنستان در زمینه عدم دخالت هرگونه نیروی نظامی و امنیتی در قالب اجرای پروژه زنگزور، هوشیارانه عمل کرده و مراقب اقدامات احتمالی طرف آمریکایی که ممکن است تحت پوشش سرمایه‌گذاری اقتصادی و ادعای تأمین صلح، اهداف سلطه‌طلبانه‌ای را در منطقه قفقاز دنبال کند، باشد.

در صورت اصرار جمهوری آذربایجان بر پیشبرد پروژه زنگزور، ایران چه مسیرهای دیپلماتیک یا اقدامات جایگزینی را می‌تواند در نظر بگیرد؟

ما در وهله اول از مسیر دیپلماتیک با کشورهای منطقه از جمله آذربایجان، روسیه، ارمنستان و حتی ترکیه رایزنی کرده و خطرات حضور آمریکا در این منطقه را یادآور شده و تلاش می‌کنیم ارمنستان از هر اقدامی که موجب اختلال در گفتمان فعلی صلح در قفقاز باشد، پرهیز کند.