از مشاور نخست وزیر تا گل آقای مردم ایران؛ طنزی که فضای بسته را شکست

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: روی جلد بالاتر از نام مجله با خط نستعلیق نوشته بود «یک زبان دارم دوتا دندان لق / می‌زنم تا زنده هستم حرف حق!» بعد از زنده هستم یک ابرو باز کرده بود و «می‌توانم» را گذاشته بود جایش. کیومرث صابری فومنی مشهور به «گل‌آقا» ۷ شهریور ۱۳۲۰ به دنیا آمد؛ او نویسنده، طنزنویس، معلم و پایه‌گذار هفته‌نامه گل‌آقا و مؤسسه گل‌آقا بود.

صابری فومنی در صومعه‌سرا گیلان متولد شد و تحصیلات دانشگاهی‌اش را در رشته‌های ادبیات تطبیقی و علوم سیاسی در دانشگاه تهران به پایان رساند. بعد از انقلاب در دولت موقت به عنوان مدیر کل بازرگانی وزارت آموزش پرورش مشغول به کار شد، در دولت شهید رجایی هم مشاور فرهنگی نخست‌وزیر بود. او با طنزی تأثیرگذار و گزنده در دوران پس از انقلاب ایران، توانست میزان تحمل مسئولان حکومتی را در برابر طنز بالا ببرد.

صابری فومنی پیش از انقلاب نیز در مجله طنز توفیق فعالیت می‌کرد و پس از انقلاب به پست‌های آموزشی و مشاوره‌ای در وزارت آموزش و پرورش و دولت رسید، اما در سال ۱۳۶۲ از کار دولتی کناره‌گیری کرد و سال بعد به نوشتن یادداشت‌های طنز تحت عنوان «گل‌آقا» در روزنامه اطلاعات پرداخت که همین ستون، بعدها منجر به احیای طنز مطبوعاتی در ایران شد.

تولد هفته نامه گل آقا

با ظهور هفته‌نامه «گل‌آقا» به مدیریت کیومرث صابری فومنی، طنز مطبوعاتی ایران بعد از انقلاب دچار تغییرات مهم و نقطه‌عطفی شد. با تلاش او بود که طنز سیاسی-اجتماعی به فضای مطبوعات رسمی برگشت، پس از وقفه و محدودیت در سال‌های اول انقلاب و جنگ، که ستون طنزی به نام «دو کلمه حرف حساب» روزنامه اطلاعات آغازگر آن بود. این ستون با نقد جدی اما مؤدبانه از رفتار دستگاه‌های دولتی و مسئولان، زمینه‌ساز چاپ هفته‌نامه مستقل طنز «گل‌آقا» شد.

از سوی دیگر تفاوت اصلی طنز گل‌آقا با نمونه‌های پیشین، به ویژه مجله توفیق، در رویکردی بود که نسبت به نهاد قدرت _نه به صورتی تنفرآمیز_ بلکه طنزی نمکین، مضحک و در عین حال انتقادی و نیش‌دار داشت. این باعث شد که طنز گل‌آقا فضای بسته را بشکند و به شکلی نجیب‌تر و قابل قبول‌تر با قدرت شوخی کند.

گل‌آقا توانست مخاطب وسیع‌تری جذب کند و طنز را از فضای نخبه‌گرایانه به سمت مخاطبان عام بیاورد بدون اینکه از ارزش ادبی متن کم شود یا مطالب طنز صورتی نازل پیدا کند. یکی از ویژگی‌های مهم آن استفاده گسترده از کاریکاتور و تصویرسازی روی جلد نشریه بود که در آن سال‌ها نوآورانه به شمار می‌رفت.

هفته‌نامه گل آقا با حفظ خطوط قرمز سیاسی، طنزی با وقار، هنرمندانه و فکاهی ارائه می‌داد که موجب تلطیف فضای پرتنش اجتماعی و سیاسی و جلب توجه خوانندگان در طبقات مختلف شد. از طرف دیگر حضور گل‌آقا باعث شد تا راه برای توسعه دیگر نشریات طنز باز شود و سبک و روش نوینی در طنزنویسی مطبوعاتی شکل بگیرد. می‌توان گفت گل‌آقا نه تنها طنز مطبوعاتی پس از انقلاب را احیا کرد، بلکه فضای طنز سیاسی را به سمت ارتباط سازنده‌تر با نهادهای قدرت هدایت نمود و نقش مهمی در ارتقای جایگاه طنز در جامعه ایران داشت.

طنز کیومرث صابری فومنی به خاطر زبان استوار، استفاده ظریف از ادبیات کهن و نثر سهل و ممتنع شناخته شده است. او در شعر، نثر و طنز توانایی زیادی داشت.

همکاران گل آقا، ستون‌ها و نامهای مستعار

با کیومرث صابری فومنی (گل‌آقا) چندین نویسنده و هنرمند شناخته شده همکاری داشتند که برخی از آنان با نام‌های مستعارشان هم معروف شدند. از جمله ابوالفضل زرویی نصرآباد، منوچهر احترامی، احمد عربانی (کاریکاتوریست که با گل‌آقا همکاری طولانی داشت)، عباس خوش عمل کاشانی با نام مستعار «شاطر حسین»، پرویز روحبخش با نام مستعار «کارمند الشعرا»، گیتی صفرزاده، سردبیر ماهنامه گل‌آقا، مرتضی فرجیان، ابوالقاسم حالت، محمد خرمشاهی، بهاالدین خرمشاهی، محمد پور ثانی، عمران صلاحی، ابوتراب جلی و محمدعلی گویا.

این افراد با گل‌آقا همکاری کردند و در ستون‌ها و بخش‌های مختلف نشریه قلم زدند یا کاریکاتور طراحی کردند. گل‌آقا به دلیل فضای صمیمی و آزادی که در مجموعه فراهم می‌کرد، توانست تیمی خلاق و تأثیرگذار از طنزپردازان و هنرمندان را گرد آورده و طنزی فاخر و ماندگار تولید کند.

از بین ستون‌ها و صفحه‌های هفته‌نامه طنز گل‌آقا، بعضی معروف‌تر بودند. مثل ستون «دو کلمه حرف حساب» که از دی‌ماه ۱۳۶۳ در روزنامه اطلاعات شروع شد و کیومرث صابری فومنی با نام مستعار گل‌آقا آن را می‌نوشت. این ستون طنزی سیاسی-اجتماعی و انتقادی بود که بسیاری از چهره‌های سیاسی و نهادهای دولتی را نقد می‌کرد و آغازگر طنز مطبوعاتی معاصر پس از انقلاب محسوب می‌شود.

مجموعه شخصیت‌های طنزی مثل «شاغلام» (نماینده مردم عادی)، «مش رجب»، «کمینه بنده حقیر سراپا تقصیر»، «غضنفر»، «ممصادق» و «کمینه عیال ممصادق» که در قالب داستان‌ها و طنزهای مکتوب و تصویری در مجله ظاهر می‌شدند و به‌شدت مخاطب‌پسند بودند. ستون «پیر ما گفت» هم به قلم منوچهر احترامی که در اواخر عمر کیومرث صابری در گل‌آقا چاپ می‌شد. این هفته نامه کاریکاتورهای سیاسی و اجتماعی برجسته که علاوه بر متون طنز، به شدت در جذب مخاطب مؤثر بودند.

گل‌آقا با این ستون‌ها و شخصیت‌ها توانست طنز سیاسی و اجتماعی نوینی را به جامعه عرضه کند که هم هنرمندانه بود و هم قدرتمند در نقد. این مجموعه‌ها و ستون‌ها در فضای فرهنگی ایران پس از انقلاب نقش بسیار مهمی ایفا کردند و مخاطبان وسیعی داشتند.

صابری فومنی دو فرزند داشت، یک پسر به نام آرش و یک دختر به نام پوپک. آرش در سال ۱۳۶۴ به دلیل یک سانحه تصادف درگذشت و این حادثه داغ سنگینی بر دل خانواده گذاشت. پوپک صابری فومنی پس از درگذشت پدر، مدیر مسئول هفته‌نامه گل‌آقا شد و به ادامه راه او در حوزه طنز و مطبوعات پرداخته است. سرانجام کیومرث صابری فومنی (گل آقا) در ۱۱ اردیبهشت ۱۳۸۳ درگذشت. با این وجود شخصیت و کارهای او در زمینه طنز و ادبیات معاصر ایرانی بسیار تأثیرگذار باقی مانده‌اند.