از سجده‌گاه فرشتگان تا مجمع روح‌های مومنین؛ راز بزرگترین قبرستان دنیا

به گزارش خبرنگار مهر، وادی السلام شهر نجف، قبرستان تاریخی متعلق به شیعیان است که عنوان بزرگترین قبرستان دنیا را نیز به خود اختصاص داده است. این قبرستان به دلیل نزدیکی به حرم امیرالمومنین (ع) و اینکه مدفن بسیاری از بزرگان و شخصیت‌های برجسته مذهبی است از جایگاه ویژه ای بین شعیان برخوردار است.

روایات بسیاری از این قبرستان در کتب تاریخی و روایی نقل شده که بر اهمیت این مکان مذهبی اضافه می‌کند. گفته می‌شود این قبرستان حدود ۶ میلیون قبر دارد که آن را به یکی از بزرگترین قبرستان‌های دنیا تبدیل کرده که ارزش دینی و تاریخی دارد و نقش ویژه ای در فرهنگ و اعتقادات مسلمانان ایفا می‌کند. از این رو این محل به عنوان یکی از زیارتگاه‌های عراق شناخته می‌شود.

پیشینه‌ای به بلندای تاریخ بشر

بنابر روایات دینی، پیشینه قبرستان وادی السلام به دوران پیش از اسلام بازمی گردد. اگرچه منابع تاریخی دقیقی از وضعیت این قبرستان در دوران پیش از اسلام در دست نیست، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این مکان از زمان‌های قدیم محل دفن مردگان بوده است. روایات دینی، تاریخ این مکان را به زمان سجده فرشتگان بر آدم (ع) نسبت داده اند. در یکی از روایات منسوب به امام علی (ع) آمده است که وقتی خداوند به فرشتگان امر کرد بر آدم (ع) سجده کنند، آنان در همین مکان بر زمین سجده کردند.
وادی السلام از دو کلمهٔ «وادی» و «سلام» تشکیل شده‌است. «وادی» به معنی سرزمینی میان کوه‌ها و محلی که سیلاب از آن عبور می‌کند. این اصطلاح جغرافیایی به مناطقی اشاره دارد که به دلیل شکل طبیعی خود، معمولاً به عنوان محل تجمع آب‌های سطحی و سیلاب‌ها شناخته می‌شوند. واژه «سلام» علاوه بر اینکه یکی از نام‌های خداوند در میان مسلمانان است، به معنای در امان بودن و سلامت از آسیب‌های ظاهری و باطنی نیز می‌باشد. در اینجا، مفهوم «سلام» به معنای گسترده‌تری از امنیت و آرامش روحی و جسمی اشاره دارد.

نامگذاری وادی السلام
برخی منابع دلیل نام گذاری قبرستان وادی‌السلام را به این معنا بیان می‌کنند که این نام را پیامبر اسلام و حتی جبرئیل بر آن نهاده اند. این باور بر اساس روایات اسلامی بر این دلالت دارد که مدفونان در این گورستان از محاسبه و عذاب عالم برزخ معاف هستند و در سلامت و آرامش کامل به سر می‌برند. این مفهوم، وادی السلام را به مکانی مقدس و امن برای آرامش ابدی مؤمنان تبدیل کرده است، جایی که ایشان از نگرانی‌ها و مجازات‌های دنیوی و اخروی در امان خواهند بود.

در روایات عدیده وارد است که ارواح مؤمنین در وادی السلام جمع می‌شوند؛ وادی السلام که وادی امن و امنیت و سلامت است. «سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ (آیه ۷۳ سوره زمر)؛ ندای فرشتگان است به مؤمنان که «سلام خدا بر شما باد، پاک و پاکیزه شدید و اینک در بهشت‌های جاودان وارد شوید». و ظهور آن وادی در این دنیا، سرزمینی است در نجف اشرف که وادی ولایت است در ظَهر کوفه؛ یعنی در پشت کوفه، چون در سابق الایام قبل از دفن جسد مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف اشرف، نجف شهری نبوده است، بلکه بیابانی بوده یک فرسنگ از کوفه دورتر؛ و لذا نجف را ظَهر کوفه گویند.

در داستانی که در تفسیر عیاشی آمده است پیامبر به همراه جبرئیل در وادی السلام نماز خوانده است و نقل کرده است که در این قبرستان حضرت آدم و سایر پیامبران نیز نماز خوانده‌اند. در روایتی دیگر که از امام علی (ع) در کتاب کلینی نقل شده است، این مکان را نقطه‌ای از بهشت دانسته‌اند و فرموده‌اند که هیچ مؤمنی در زمین نمی‌میرد مگر آنکه روح آن به اینجا خوانده شود. در نهایت باید گفت طبق روایات مختلف این مکان به عنوان اولین جایی که در آن عبادت خدا صورت گرفته، شناخته شده است.

وجود مبارک حضرت امام امیرالمومنین علی (ع) و وادی السلام

از دیگر دلایل اهمیت و فضیلت نجف قبرستان وادی السلام روایتی از امام علی (ع) است که درباره این قبرستان فرمودند: «هیچ مؤمنی در جایی از زمین نمیرد، مگر آنکه به روح او فرمان دهند که به وادی السلام آید. اینجا نقطه‌ای از بهشت است».

حسن بن محمد دیلمی در کتاب ارشاد القلوب إلی الصواب اشاره کرده است که امیرالمومنین (ع) روزی در وادی السلام بود که مردی را مشاهده نمود که از سمت بیابان سوار بر شتر به همراه جنازه‌ای به سمت منطقه غری (نجف فعلی) می‌رفت. امام از او پرسید: از کجا می‌آیی؟ و این جنازه کیست؟ آن مرد پاسخ داد: این جنازه پدرم است که می‌خواهم در این سرزمین دفن نمایم. امام علی (ع) از او پرسید: چرا او را در شهر خودت دفن نکردی؟ گفت: پدرم وصیت کرد که اینجا دفنش کنم و گفت: در این سرزمین، مردی به خاک سپرده می‌شود که به تعداد دو قبیله ربیعه و مضر شفاعت می‌کند. امام (ع) از او پرسید: آیا آن مرد را می‌شناسی؟! پاسخ داد؟ خیر. امام دو بار سوگند خورد که من آن مرد هستم! برخیز و پدرت را دفن کن.

همچنین در این منبع آمده است که امام صادق (ع) فرمود: هیچ مؤمنی نیست که در شرق و غرب جهان از دنیا برود، مگر آن‌که خداوند روح او را به وادی السلام ملحق سازد. آن حضرت فرمود: «… هر مؤمن که در شرق یا غرب زمین بمیرد، خدا او را در وادی السلام محشور می‌کند، پرسیده شد وادی السلام کجا است. امام (ع) فرمود میان نجف و کوفه گویا می‌بینم گروه فراوانی بر فراز منبرهایی از نور نشسته‌اند و سخن می‌گویند».

در کتاب «المحتضر» شیخ حسن بن سلیمان که از معاریف شاگردان شهید اول است از ابن نباته در حدیث طولانی روایت کرده است که: امیرالمؤمنین علیه السلام از کوفه خارج شد و همینطور می‌رفت تا به غَریَین رسید؛ و از آنجا نیز گذشت، و ما به دنبال او رفتیم تا به او رسیدیم و دیدیم که به پشت بروی زمین دراز کشیده و جسد مبارکش به زمین بود و هیچ زیراندازی نداشت.

قنبر عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! اجازه می‌دهی من لباسم را برای شما در روی زمین پهن کنم؟ فرمود: نه، آیا اینجا مگر غیر از خاک و تربت مؤمن، یا مزاحمت با مؤمن در نشیمنگاه اوست؟ أصبغ می‌گوید: ای امیرالمؤمنین! خاک مؤمن را می‌دانیم و می‌شناسیم که در اینجا بوده و یا آنکه بعداً خواهد بود، لیکن معنای مزاحمت با مؤمن در نشیمنگاهش را نفهمیدیم.

حضرت فرمود: ای فرزند نُباتَه! اگر پرده از برابر چشم‌های شما کنار برود، می‌بینید ارواح مؤمنین را در این ظَهر (در ظهر کوفه که وادی السلام است) که حلقه وار به گِرد خود نشسته و با یکدگر به سخن و گفت و شنید مشغولند؛ در این ظهر روح هر مؤمن، و در «وادی بَرَهوت» روح هر کافری است. مؤمنین که در وادی السلام هستند در التذاذ و مسرت به سر می‌برند و از جام و کأس محبت و ولایت سرمست، و سرشار در عشق و بهجت و سرورند، و لذا مرور زمان برزخی را تا قیام قیامت حس نمی‌کنند. ولی کفار که دستشان از علم و معرفت کوتاه و جانشان از جام سرشار آب زلال ولایت سیراب نگشته است در خشک زار بَرَهوت یَمَن اجتماع دارند.

مقبره هود و صالح (ع)

مرقدهای پیامبران هود و صالح (ع) در قبرستان وادی السلام قرار دارند که ابتدا به کوشش علامه بحرالعلوم با گنبد و بنایی از گچ و سنگ ساخته شدند. در سال ۱۳۳۷ هجری قمری، این مقابر به همت یکی از نیکوکاران ایرانی تجدید و گنبد آن‌ها کاشی کاری شد.

مقبره آیت الله سید علی آقا قاضی

یکی از عارفان دههٔ چهاردهم هجری قمری است که استادِ بزرگانی چون علامه طباطبایی و آیت الله بهجت بوده است. سیدعلی آقا قاضی در سال ۱۳۳۶ هجری‌قمری از دنیا رفت و پیکر مطهرش، در قبرستان وادی‌السلام به خاک سپرده شد. محل دفن او، در ابتدای درب ورودی اصلی قبرستان وادی السلام و خیابان متنهی به مقبرهٔ حضرت هود و حضرت صالح است.

بزرگان و مشاهیر مدفون در قبرستان وادی السلام نجف

از مهمترین این افراد که در قبرستان وادی السلام نجف دفن شده اند می‌توان به آیت الله سید جمال الدین گلپایگانی، شهید آیت الله سید محمدباقر صدر، سید جمال الدین افجه ای، محمدرضا تنکابنی و… اشاره کرد.